Razvoj starčevačkog šora:

Prostor Donjeg kraja u 19. veku

            U prethodnom broju pisali smo o razigranoj formi terena, privlačnosti prostora za prve stanovnike mesta i nastanku prvih starčevačkih ušorenih ulica tokom perioda Vojne granice u starčavačkom naselju poznatom danas kao Donji kraj. Ovaj naziv deo Starčeva je dobilo upravo tokom 19. veka, kada se formiralo još jedno naselje, koga znamo kao Gornji kraj.

            Na mapama nacrtanim sredinom 19. veka sagledavamo proširenje Donjeg kraja. Formirane su nove ulice danas poznate kao: Lenjinova, Žarka Zrenjanina i Vuka Karadžića, a za nekoliko blokova proširene su i manje poprečne ulice koje ih prate. Ranije formirana Baštenska ulica dobija prve kuće i na neparnoj strani. Novonastali blokovi bili su većih gabarita od onih prvoformiranih. U poprečnim ulicama nije bilo kuća. Tako su blokovi naselja sa dve strane duž “glavnih“ odnosno podužnih ulica imali kuće u nizu koje su bočnom stranom izlazile na ulicu, dok je sredina bloka i dve strane duž poprečnih ulica bila u baštama. Parcele su uglavnom ograđene niskim drvenim ogradama. Pojedini novi blokovi bili su  formirani tek sa kućom ili dve, pa je u njima bašta praktično zauzimala ceo blok.

            Oko 1880-tih godina nastaje i današnja Ulica 7. jula, a formira se i Proletnja ulica, bliska današnjem obliku. Tokom ovog perioda znatno se povećava broj kuća, pa ulice polako dobijaju pun izgled kakav viđamo na starim skicama i fotografijama vojvođanskih mesta. Pomenute ulice, osim Proletnje, formirane su znatno šire nego ulice nastale u prethodnom veku. Najšira od navedenih ulica bila je Lenjinova sa oko 31 metar prosečne širine, dok je većina prvobitno nastalih ulica bila u rasponu od oko 24 do 26 metara. Ulica JNA koja se još nazivala i “veliki sokak“ u prvom delu je zapravo, takođe u tom rasponu, dok se tek u “novijem“ delu nastalom u 19. veku, nakon raskrsnice sa današnjom Utrinskom ulicom, ona širi do širine od 40 metara. Široke su i današnje ulice Žarka Zrenjanina i 7. jula, obe u potezu od raskršća sa Ulicom Ivanački put i Ulicom Vuka  Karadžića. Ova zanimljiva činjenica nastala je u poslednjim planiranjima graničara, a moguć razlog za povećanu širinu ulica je njihova orjantacija ka pašnjacima, baštama i poljima. Posmatrano iz tadašnje perspektive dodatna širina ulice pruža lagodnije kretanje stoke, zaprežnih kola i ljudi, stvara manje blata i prašine i ostavlja više prostora za drvored.

            Lenjinova ulica imala je dve važne verske tačke, odnosno krsta. Jedan na raskršću sa današnjom Ulicom JNA,  oko kog su se okupljali pravoslavni vernici tokom važnijih praznika, i drugi, na raskršću sa današnjom Ulicom Pančevački. Put, tačnije ispred objekta današnjeg starog mlina, na mestu parkinga obližnje trgovinske radnje. U njoj je podignuta i srpska škola. Tako se tokom 19. veka Lenjinova ulica mogla smatrati i za “glavnu“ ulicu Donjeg kraja. U ovoj ulici podignute su i dve suvače (mlin na konjski pogon) koje se javljaju do sredine 19. veka na mestu današnjih kućnih brojeva 81 i 80a. Treća suvača tog vremena u Donjem kraju nalazila se u Ulici JNA, na današnjem broju 17. Pred kraj 19. veka povećava se broj suvača Donjeg kraja na sedam, od kojih se čak pet  nalazilo u Lenjinovoj ulici. Sa mapa iz 1860-tih godina možemo uvideti da su se one nalazile na mestu oko današnjih kućnih brojeva 24, 30, 63, 81 i 80a. Tako se u vreme žetve mogu zamisliti na desetine kola koja dovoze i odvoze žito i džakove brašna kroz ovu široku ulicu. Pored njih, još dve suvače nalazile su se na adresi JNA br. 15 i u Baštenskoj br. 35.

            Život u ravnici je po pitanju oticanja atmosferskih voda veoma izazovan. Ako znamo da postoje uvale u naseljenom delu Donjeg kraja, o kojima smo pisali u prethodnom broju, lako se može zaključiti da su postojali delovi naselja sa povećim blatom i barama posle obilnijih padavina. Iz tog razloga je prilikom ušoravanja i opšteg uređenja mesta tokom sredine 19. veka prokopan kanal u današnjoj Letnjoj ulici. Nešto više od deceniju kasnije prokopan je i kanal u Vojvođanskoj, Dunavskoj i Lenjinovoj ulici od današnjeg broja 85 ka Ulici JNA, dok je u Letnjoj kanal produžen i protezao se preko današnjih parcela u Ulici Maršala Tita br. 22 i Lenjinovoj br. 13. Uloga kanala je da odvodi višak vode u rit. Na ove veće kanale nadovezivao se mreža manjih koja je sakupljala vodu iz okolnih ulica. Manji kanali ispred važnijih objekata mogli su biti ozidani i ciglama, kako bi se njihova funkcija zadržala na duže vreme. Preko glavnih kanala izgrađeni su drveni mostovi za neometan pešački i kolski saobraćaj, pa ih je u Donjem kraju bilo sedam.

            Interesantno je da svi pomenuti veći kanali i danas postoje. Da nije bilo njih pri nepovoljnim hidrografskim uslovima usled obilnih kiša, kakve su bile zabeležene recimo tokom 2006. i 2014. godine, starčevački šorovi bili bi povremeno neprohodni, a vlaga u kućama bi se povećala. Iz tog razloga je važno je da se kišni kanali redovno održavaju u funkcionalnom stanju jer je to sistem koji efikasno štiti naše mesto od 19. veka.

Marko Ivošević