Nesvakidašnji karakter događaja jedinstvenog na tlu Banata, a i šire, sporadično privlači pažnju autora novinskih članaka i istraživača. Nova građa povremeno dolazi na površinu i treba je na vreme otrgnuti zaboravu. Kada bi se sve sabralo na jedno mesto, u jedan tekst ili naučni članak, bila bi to zaista ozbiljna studija koja bi mnogo mogla da kaže o duhu vremena koji je na našim prostorima zavladao po završetku Prvog svetskog rata.

            Jedan opširan i ozbiljan pregled o "starčevačkoj republici" dat nam je u 19. broju Informatora Istorijskog arhiva u Pančevu objavljenog 1984. godine. Autorka, Marija Koršoš, iskoristila je sve što je u to vreme moglo da se pronađe u arhivskim fondovima i na više desetina stranica opisala tok događaja počev od 1919., pa sve do konačne obustave krivičnog procesa u poznim dvadesetim godinama prošloga veka. U ovom i u narednom broju "Starčevačkih" prenosimo određene segmente njenog članka koji nam mogu dodatno rasvetliti zbivanja od 25. i 26. aprila 1919. Imena izgrednika će, zbog težine optužbi u našem tekstu,  biti uklonjena ili pisana inicijalima.

            "Veoma značajne podatke daje koncept bez broja, datuma i potpisa koji je snabdeven dvema taksenim markama od po 2 dinara. Marke su poništene pečatom Okružnog suda u Pančevu. Prvi deo koncepta identičan je sa delom izveštaja pančevačkog sreskog načelnika upućenog 3. maja 1919. godine velikom županu Torontalske županije u Velikom Bečkereku. U drugom delu koncepta opisuje se dan koji je prethodio pobuni. Posle toga sledi prijava protiv 33 učesnika pobune. Delikti svakog pojedinca su u prijavi veoma konkretni. Autor koncepta saznao je da je 25.4.1919. u kući P.I. održan zbor na kome su bili prisutni: ... (domaćin i četvorica Starčevaca prim.aut.). Tom prilikom su se dogovorili da će 26.4. u 7 sati otići u Opštinu, zbaciti dosadašnje opštinare i izabrati nove. Dalje je rešeno da neće dozvoliti nikom da ode u vojsku. Sutradan ujutru je kod P. ponovo održan zbor. Zboru su prisustvovali: ... (deset lokalnih muškaraca prim.aut.). Svi prisutni sa ovog zbora su otišli kod B. a odatle u Opštinu.

            Prijavu podnosi protiv: B. M. je od opštinskog poslužitelja oduzeo ključeve i prvi ušao u Opštinsku kuću; razoružao je opštinsku stražu; naredio da se po selu dobuje: "Proglašena je republika, ne treba ići u vojsku, dole sa kraljem Petrom!". Razvalio je vrata na opštinskom magazinu i pozvao narod da iz njega uzme žito i kukuruz - svako prema svojoj potrebi. P.F. je kao kolovođa pobune održao zbor u kući svoga oca; predložio je da smene opštinare; odbio je da ide u vojsku; bunio je narod protiv države; skinuo je plakate sa opštinske kapije kojim je narod bio pozivan da stupi u narodnu miliciju. Štapom je bacio sliku kralja Petra, probo je sabljom i iscepao; primio je novac od S.V. koji je ovaj uzeo iz predsednikovog stola; uništio telefon i lupao prozore. P.I. ml. je sa K.G. i R.T. uništio poštansku centralu; pokušao je sekirom da obije kasu; sprečio P.R. da se javi na vojnu dužnost."

(nastaviće se)

D. Mergel