Bilo da je to neki trag u predelu ili neko predanje. Međutim, kada to treba objasniti i smestiti u neki vremenski okvir, tu nastaje prvo “češkanje za glavu“. Tačno je da je u njeno vreme napravljen ogromni pomak u tom velikom carstvu na svim poljima. Međutim, i u vreme njenog oca i prethodnika krune Karla IV, napravljeni su značajni pomaci. Banatom je tada upravljao grof Klaudije Mersi koji je iz ugla prosperiteta veoma značajan za ove krajeve. On je pre svega zaslužan za oslobođenje ovih krajeva od Turaka a zatim i u prepoznavanju potencijala ovog predela i konkretnom razvoju mnogih mesta, među kojima je i Starčevo. U ovom broju pažnju ćemo posvetiti prvim planskim merama i prvim velikim naporima i žrtvama koje su date za razvoj ovih predela. S obzirom na to da se od vremena pripajanja događaji masovno beleže postoji dosta podataka o mestu i zbivanjima u njemu. Ovde će biti izdvojene neke informacije koje najbliže mogu dočarati život tokom ovog vremena.
Priču započinjemo u proleće 1716. godine. Habzburška monarhija ulazi u novi rat sa Osmanskim carstvom. Ratna vreva ubrzo zahvata ceo prostor Banata. U ovaj kraj, 9. novembra 1716. godine, veliki broj vojnih jedinica, na čelu sa Klaudijem Mersijem, stiže do Pančeva. Turci, uvidevši da su brojčano daleko nadjačani, predaju Pančevo bez borbe. Mersi tu ostavlja pet pukova konjice, a sa ostatkom vojske kreće ka Kovinu i u dalje oslobađanje tvrđava duž Dunava. Ta velika vojska, prelazi i preko starčevačkog atara. Do kraja godine ceo navedeni prostor biće pod punim austrijskim uticajem, a u narednim mesecima austrijska vojska napredovaće ka jugu, oslobađajući i delove Srbije.
Odmah po uspostavljenom uticaju Austrijanci prave popis stanovništva ovih krajeva. Ovaj popis iz 1717. prvi je pisani pomen Starčeva. Iz njega saznajemo da Starčevo ima 50 domova, što je za to vreme bilo veliko mesto. Poređenja radi, Pančevo je tada kao najveće mesto okruga imalo 70 domova, a prosek okruga bio je 22 doma po naselju. Stanovništvo je mahom srpsko. U generalnom zaključku popisa za Banat, naselja su nazvana “bednim“. Iza Turaka ostaju zapuštena i neuređena naselja, sa raštrkanim kućama. Pa tako i Starčevo možemo zamisliti sa kućama pravljenim od pruća i trske, ponekom daščarom, a verovatno se i dalje živelo i u zemunicama. Oko naselja dominirale su livade, pašnjaci, neobradive površine sa visokom travom, trska, rogoz i šaš. Tokom letnje žege dolazilo je do velikih isparavanja, a nakon kiša ostajale su bare i veliko blato. Reke nisu bile regulisane te su se često izlivale. Teren današnjeg rita bio je velika močvara, a uz naselje, negde na mestu današnjeg “prvog kanala“, protezala se reka Ponjavica. Ona se kod sadašnje “valjare“ spajala sa Nadelom, a u blizini današnje industrijske luke kod “Azotare“, sa Dunavom. Ovakvi uslovi doprineli su i velikom broju komaraca. Od zanimanja, stočarstvo je postalo primarno, dok je poljoprivreda postala neizvesna. Zahtevala je puno rada a nije se znalo ko će na kraju jesti ono što je proizvedeno. Zbog toga obradive površine često su napuštene. Ribarenjem se dolazilo do dodatne hrane.
Dve godine od početka rata, tačnije, 21. jula 1718. godine, potpisan je mir u Požarevcu. U to vreme po prvi put prostor Banata definisan je kao posebna provincija i nazvan je tim imenom - Banat. Mersi tada i zvanično postaje njegov upravitelj. Banat je podeljen na okruge a Starčevo je pripalo pančevačkom okrugu koji je obuhvatao prostor od Opova do Kovina. Po uspostavljanju austrijske vlasti Pančevo ima značaj kao trgovački grad, dok u vojnom smislu nije bio od bitnije važnosti jer je sada daleko od granice carstva, koja se protezala linijom Negotin-Kruševac-Valjevo.
U očima Autrijanaca Banat je viđen kao nova žitnica carevine. Međutim, mnogo toga moralo je da se reši. Bilo je potrebno isušiti močvare, podstaći razvoj poljoprivrede, obnoviti naselja, razviti infrastrukturu i uvesti nova pravila i zakone. Takođe, Mersi je znao da unapređenje privrednih grana ne može da se sprovede bez radne snage. U okrug se naseljavaju pisari, liferanti, trgovci i zanatlije. Mersi poziva izbeglo stanovništvo da se vrati u svoje domove i da se late poljoprivrede. Pošto je zemlje bilo na pretek a prostor slabo naseljen, jedna od mera bila je i planska kolonizacija sa idejom razvoja novih zanata i unapređenja ratarstva. Iz tog razloga ubrzo se pokreće i “reklamna kampanja“ među siromašnijim seljacima u nemačkim zemljama, da se nasele u ove prostore. Obećava im se zemlja za rad, placevi i materijal za gradnju kuća i višegodišnje poreske olakšice, što im se činilo kao nova životna šansa. U narednim godinama tako i u Starčevo stižu prvi nemački kolonisti. Do tada neobrađivanu ili zapuštenu zemlju nije bilo lako obrađivati. Oskudevalo se u radnoj stoci i oruđu za rad. Prinosi su u početku zato bili veoma mali, pa se često gladovalo. Voda za piće često je bila nezdrava. Ove nevolje odrazile su se značajno na pridošlo stanovništvo. Ne naviknuti na nove klimatske uslove i teške uslove rada, mnogo njih strada.
Mersi je bio odlučan u svojim namerama o razvoju, pa se pribegava povremeno i oštrim merama. Da bi se uspostavio red, za neposlušnost, krađe ili neka druga nedela izricane su i kazne poput mučenja i vešanja. Zbog toga je u početku pristizalo dosta pritužbi na njegov račun. Zbog navedenih problema ali i radi opšte bezbednosti, u Starčevu je uspostavljena policijska straža od 1718. godine. A od 1719. duž okruga patrolirali su i različiti odredi milicije i vojske koji se kasnije i trajno naseljavaju u mestima. Većina kapetana milicije bili su Srbi. Takođe, Srbi su većinom bili i deo lake konjice - Husara, koji su između ostalog imali i ulogu da prenose naredbe po selima okruga u kome služe.
Godine 1722. carstvo ulaže velika sredstva u obnovu okruga i gradnju javnih privednih objekata, kao meru razvoja privrede. Tih godina rade se i prva snimanja zemljišta, koja pokazuju da rezultati nisu najbolje ostvareni. Mnoga naselja u okolini Starčeva bila su napuštena, a oranice neiskorišćene. U Starčevu je do 1727. ostalo samo 38 srpskih domaćinstava, a Nemaca svega par porodica. Mersi izdaje ukaz da se zemlja mora obrađivati. Svaka porodica dobija zapregu, seme i rasad voćaka i dudovih mladica. Dud je morao da se sadi oko kuća, zbog razvoja svilarstva. Manastir Vojlovica koji je bio važan za Starčevce obnovljen je 1730. godine.
Mersi je upravljao Banatom do 1734. kada gine u jednom boju u Italiji. NJegove uporne mere ostavile su na kraju dobre rezultate. Zemljoradnja je sve više napredovala. Uveden je tropoljni sistem gajenja, gde se jedna parcela svake treće godine “odmarala“ od kultura. Oranica je bilo sve više i vremenom su bile sve unosnije. Privreda se u okrugu značajno oporavila. Godine 1736. Starčevo je imalo 60 domaćinstava.
Od 1737. Austrija je ponovo u ratu sa Turskom. Nema podataka o zbivanju u Starčevu tokom ovog perioda ali je verovatno vihor rata uticao i na njega. Zna se da je 1738. godine manastir Vojlovica ponovo spaljen i Pančevo razrušeno turskim upadom. Tokom rata javlja se epidemija kuge a tih godina zbog loših vremenskih uslova nastupaju i gladne godine što je uticalo na smanjenje stanovništva. Jula meseca 1739. austrijska vojska je spremno dočekala Osmanlije kod Pančeva i maestralnim poetzima ih pobedila i naterala na beg, koji se delom odvijao i preko severnog dela starčevačkog atara. Rat je završen, 18. septembra 1739. godine, potpisivanjem Beogradskog mira. Tada se granica ponovo uspostavlja na Dunavu.
Velika državna reforma, saniranje ratnih gubitaka i reorganizacija južnih pograničnih delova Banata započeta je 1740. dolaskom Marije Terezije na presto Habzburške monarhije. Međutim, 40-te godine DŽVIII veka u ovim krajevima nisu bile lake pa su zabeležene brojne nevolje. Kuga i kolera često je zahvatala stnovništvo. Javljale su se i bolesti stoke. Vreme je u više navrata bilo netipično sa veoma toplim zimama a sa veoma hladinim letima. Beleženi su orkanski vetrovi. Desila se i najezda skakavaca koja je dodatno opustošila useve. U toj bedi javljaju se i odmetnici od vlasti. Zabeleženo je da je izvesni kapetan Jova, sejao strah u okrugu. Pljačkom, napadima, razbojništvima, ucenama i pretnjama sa svojim razbojnicima harao je mestima. U Starčevu je njegovo prisustvo zabeleženo, 16. avgusta 1742. godine, nakon čega je sa drugovima napao i opljačkao policijsku patrolu.
Od 1748. godine Marija pravi plan za privredni prepord Banata. Naredne godine donose nešto bolji život i nastavak napretka. Prilikom popisa stanovništva 1764. pred formirnje Vojne granice u selu je već bilo 114 domaćinstava, od čega su 28 bili graničarskih i 86 seljačkih. Starčevo je okarakterisano kao većinski srpsko mesto. Tih godina rađen je i prvi vojni premer zemljišta koji daje preciznu sliku mesta i predela. Starčevo je, dakle, pred formiranje vojne granice izgledalo ovako:
- u naselju nisu postojale jasno definisane ulice, već nasumice raspoređene kuće;
- naselje se okvirno protezalo u dva pravca: prvi, oko današnjih ulica JNA i Vuka Karadžića, od Baštenske do Utrinske ulice, i drugi, oko sadašnje Ulice Borisa Kidiča i Maršala Tita, na prostoru od Ulice JNA do centra mesta. Oko kuća bili su raspoređeni povrtnjaci. Livade i pašnjaci okruživali su naselje severno u pravcu Rafinerije, Šumica i Radničkog naselja i dalje u pravcu Dolova. Nešto pašnjaka bilo je i južno, na širem potezu oko današnjeg hipodroma. Na pašnjacima najzastupljenije su bile ovce, zatim svinje, krave i konji, česti su bili i volovi kao stoka za rad, a prisutne su i junice i ždrebad. U ovom periodu koze se sve manje gaje. U blizini naselja bio je i priličan broj pčelarskih košnica. Oranice su se nalazile na mestu današnjeg Gornjeg kraja, na prostoru između centra, i Nadela, oivičene Partizanskom, Malom i Ritskom ulicom. Nešto malo bilo ih je i na potezu “stari vinogradi“, bliže Nadelu. Od kultura ponajviše se gajilo žito, znatno manje kukuruz i ječam a poneka njiva zasejana je i zobom i prosom. Voćnjaci su se prostirali duž današnje Ulice Ive Lole Ribara, od Centra do Ulice Maksima Gorkog, i uz Nadel, u produžetku današnje Zimske ulice. Šume su bile na mestu današnje Rafinerije i na delu poteza “stari vinogradi“. Ceo rit i dalje je bio močvaran.
Ovo je bio prikaz vremena koji je doneo prve privredne transformacije. U kome je seljak po prvi put bio oslobođen feudalnog sistema i u kome se započinju i razvijaju mnoge nove privredne grane. Može se slobodno reći i da je ovo vreme prvih velikih promena, ali istorija Starčeva ne bi bila tako zanimljiva, da se ovde sa razvojem stalo. Još veće promene tek slede, u periodu Banatske vojne granice.
Marko Ivošević