Lokalitet Starčevo-Grad poznat je u svetskim arheološkim krugovima, kao eponimni lokalitet Starčevačke kulture. Proglašen je 1957. za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja. Starčevačka kultura pripada neolitu, odnosno mlađem kamenom dobu koje obuhvata period od 6200. do 5200. g.p.n.e. Starčevačka kultura predstavlja najstariju kulturnu grupu neolita na prostoru centralnog Balkana. Iz svog centra, koji se nalazio na ovim prostorima, kultura se širila u Crnu goru dolinom Lima, u Bosnu dolinom reke Bosne, u Slavoniju, Srem, Bačku, na deo Transilvanije, u centralnu Srbiju i na Kosovo i Metohiju. Koliko znamo o ovoj kulturi? Zbog čega je ona važna i kako je izgledao život u to vreme?

            Putovanje započinjemo sa ugla Ritske ulice i ulice JNA. Stojimo na terenu koji je za oko četiri metra viši u odnosu na sadašnji rit na takozvanoj rečnoj terasi. Već sam naziv rit, koji se obično upotrebljava za neko močvarno stanište i naziv rečna terasa, što sugeriše da je nekad na tom mestu bila obala, nam govore da je ovaj predeo u prošlosti izgledao mnogo drugačije. Vratimo se sada nekih 8000 godina u prošlost. Nalazimo se na istoj stajnoj tački ali oko nas nema pomenutih ulica i nema naselja kakvog ga znamo. Oko nas su sada dva velika staništa. Istočno od nas umesto Starčeva nalazi se šumo-stepska vegetacija u kojoj dominiraju livade i mozaik drvenastih vrsta u manjim ili većim grupacijama. Tu se mogla naći i poneka voćka ili žbun sa bobicama, a kroz predeo se oprezno kreće i različita sitna i krupna divljač. Sa druge strane južno i zapadno od nas, teren su osvajali dunavski meandri koji su dolazi do same rečne terase. To znači da je voda Dunava bila odmah na početku sadašnjeg rita. U zavisnosti od vodostaja, reka je formirala i močvarni deo koji je bio prepun trske i drugog barskog bilja. Okrećemo se ka Severu i šetamo duž obale gde će se mnogo vekova kasnije nalaziti ulica JNA. Nakon nešto više od jednog i po kilometra od polazišta, na obodu rečne terase uočavamo kružne i elipsoidne krovne konstrukcije prekrivene trskom, koje vire iz zemlje. NJihov prečnik iznosio je 2-6 metara, a celo naselje zauzimalo je prostor od oko 20 hektara, odnosno površinu oko 500 sa 400 metara, počevši od parcele iza broja 135 u ulici JNA pa do broja 157 u ulici Pančevački put. Blizina vode jedan je od osnovnih uslova za formiranje prvobitnih naselja. Drvo i trska bili su dobar materijal za kolibe odnosno krovne konstrukcije zemunica. Kako su vetrovi znali da šibaju ravnicom i u to vreme, a klima je takođe varirala u zavisnosti od godišnjeg doba, ukopana ili polu ukupana kuća pružala je termoizolacionu zaštitu, koja se dodatno unapredila upotrebom lepa odnosno lepljenjem smeše od gline preko tršččanog krova. Oko ovakvih kuća, nalazi se pašnjak na kome pasu goveda ali i omanja bašta sa posađenom pšenicom i ječmom. Postojanje plodne zemlje takođe je bio jedan od uslova za formiranje naselja tog vremena. Iz sadašnjeg ugla znamo da su to bili počeci poljoprivrede. Pored goveda u ovom dobu pripitemljene su i ovce, svinje i koze. Takođe u mlađem kamenom dobu, ostvaruju se začeci zemljoradnje pa je ovo doba bilo revolucionarno upravo po tome, jer su stočarstvo i zemljoradnja omogućili stalan izvor hrane i to da naselja postanu stacionirana na jednom mestu više decenija ili vekova. Kao izvor hrane služio je i sam Dunav i druge okolne vode gde se lovila riba uz pomoć udica od kostiju sitnih životinja ili preko različitih improvizovanih zamki. Osim kostiju, od životinja se koristila i koža i krzno od koje se pravila odeća i obuća. Uz samo naselje uočavamo i omanje pozajmište gline. Ona je služila za izradu zdela, lonaca, šolja, figurina, žrtvenika i drugih predmeta, koji su se sušenjem i pečenjem pretvarali u keramiku. Naselje je obično imalo po nekoliko peći za tu svrhu, koje su se pravile ukopavanjem u zemlju. Iako sam naziv kameno doba asocira na značajnu ulogu kamena, na ovim prostorima on je bio redak. Dominantnu ulogu u alatima i upotrebnim predmetima imali su predmeti od kostiju, drveta i gline. Kamene sekire, sečiva, kameni za mlevenje žitarica i sl. bili su dakle retki i obično ih je pleme koje je činilo jedno naselje donosilo sa nekih drugih mesta, npr. sa Avale ili sa Vršačkih planina, ili su ih pronašli negde na obali reke.

            U vreme neolita na teritoriji Balkana postojalo je više različitih kultura koje su se razvijale paralelno ili sukcesivno jedna za drugom. Međutim keramika starčevačke kulture jedna je od najdominantnijih po pitanju ukrašavanja posuda, što je izraz njene izvrsnosti. Posude su ukrašavane posebnim fino oslikanim šarama u boji, kakve su bile veoma retke u drugim kulturama. Takođe, posude su ukrašavane i barbotinizacijom. Barbotinska keramika nastaje kada se posuda namerno formira da ima grube, nepravilne površine koje se nadovezuju na fino uglačani vrh posude. Ovakvi predmeti od keramike jedni su od najreprezentativnijih i svakako najkarakterističnijih odlika starčevačke kulture.

            Ono što takođe treba znati, okolina Starčeva bogata je i drugim praistorijskim nalazima. U blizini današnjih vodica, pronađeno je i veliko naselje vinčanske kulture koja je nasledila starčevačku i smatra se da je upravo naselje na području Starčeva mogući oslonac za razvoj lokaliteta u Vinči. Takođe, duž obale Nadela, pronađeni su i tragovi kultura Baden i Kostolac koje pripadaju bakarnom dobu. Ove dve kulture prekida pojava Jamne kulture čime počinje bronzano doba na ovom prostoru, a na teritoriji Starčeva pronađeni su i nalazi vatinske kulture i belegiške kulture koje takođe pripadaju bronzanom dobu. Plodna zemlja, bogate reke, postojanje šuma i livada očigledno su ovom prostoru omogućili kontinuirano naseljavanje tokom više milinijuma praistorije.

Marko Ivošević