Pod pojmom “centar Stareva“ danas obično smatramo prostor koji obuhvata deo Donjeg i Gornjeg kraja koji se proteže oko Ulice Pančevački put, od broja 1 do broja 17, Ulicu Ive Lole Ribara, od broja 1 do broja 6, Ulicu Kestenova, od broja 2 do broja 12, kao i prve blokove ulica Borisa Kidriča, Maršala Tita i Matije Gupca. Takođe, u širi centar se ubraja i početak Letnje ulice, Ulice Baštenske, Partizanske i Lenjinove. Uopšteno govoreći, izraz “centar“ podrazumeva prostor koji ima veću koncentraciju komercijalnih, obično ugostiteljsko - trgovinskih sadržaja koji su u prostornoj korelaciji sa značajnim javnim objektima. Slično je bilo i kroz istoriju, ali je umesto pojma “centar“, kojih može biti u svakom naselju, onosno više u jednom naseljenom mestu, pravilnije koristiti naziv “seoski trg“. Na ovim prostorima panonske ravnice seoski trgovi imali su poseban značaj i sami po sebi predstavljaju urbanističko kulturno nasleđe koje treba biti sačuvano. Starčevo u tome nije izuzetak.

            U ovogodišnjem aprilskom broju, pisali smo da se prvo “središte“ Starčeva do druge polovine 18. veka, nalazilo u Ulici Maršala Tita oko kućnih brojeva 98 i 100. Međutim,  prvi pravi trg nastao je u periodu Banatske vojne granice po završetku ušoravanja mesta, oko 1790. godine. Seoski trgovi formirani su iz estetskih i funkcionalnih razloga. Estetski razlog bila je težnja ka evropejizaciji celokupnog prostora Habzurške monarhije i nastojanje da sva mesta budu uredno i skladno formirana. Na ovakvim trgovima dominira crkva sa zvonikom koji je imao simbolički značaj ali je služio i kao reper u prostoru. Sam geometrijski razvoj mesta omogućavao je racionalniju i organozovniju podelu parcela pa su tako i trgovi bili u pravilnim geometrijskim formama. Sa funkcionalne strane, trg je takođe služio kao glavno mesto okupljanja. To su bila okupljanja vojske ili stanovništva zarad vojnih potreba ili radi prenošenja informacija, razmene znanja, kao mesto trgovine, dogovora i pregovora. Tu je bilo dovoljno prostora da se pored skupa ljudi parkiraju kola ili privežu konji.

            Neki od prvih formiranih objekata svedoče o ovom modelu nastanka. Rimokatolička crkva Svetog  Mauricija u svom skromnijem zdanju podignuta je 1793. godine. Sa njenim završetkom može se smatrati da je  trg u Starčevu bio potpun, jer su postojali i okolni objekti koji su definisali kvadratni prostor trga. Tadašnji objekti bili su znatno udaljeniji jedni od drugih, odnosno smešteni su na uglu svake ulice, dok je međuprostor između njih bio neizgrađen i obično ograđen. Monumentalna zidana rimokatolička crkva u obliku kakvom je danas znamo počela je da se gradi 1863. godine. Zidanje je najverovatnije završeno do kraja 1870. godine. Kamen temeljac za zgradu u kojoj je danas smešten muzej Starčeva, postavljen je 1857. godine i kroz nekoliko godina tu je osnovana nemačko-hrvatska škola. Pre nje, ovde se nalazila zgrada zidana “na lakat“. Tih godina zida se i sveštenikov dom, takođe na mestu sličnog prethodnog objekta. Zgrada u kojoj je danas smeštena Mesna zajednice podignuta je najverovatnije takođe sredinom 19. veka na mestu na kom se već nalazio objekat slične namene. U ovom vremenu nastaje i objekat nekadašnje Piglerove kafane koji se nalazio na uglu sadašnjeg školskog dvorišta ka zgradi Mesne zajednice. Ovaj objekat bio je većih dimenzija takođe zidan “na lakat“. U to vreme se zida i zgrada nekadašnje Štimčeve kafane na čijem mestu je kasnije nastala kafana “Opatija“. Nešto kasnije podiže se i zgrada “Starčevke“ u kojoj je bila smeštena trgovinska radnja “Kod Rozeta“ a jedno vreme i Pošta i telegraf. Prve telegrafske žice i stubovi u Starčevu svakako dolaze pre Prvog svetskog rata. Iz ovog vremena je i zgrada škole u kojoj se danas nalazi informatički kabinet i zgrada u kojoj je danas kabinet  tehničkog obrazovanja. Početkom veka zida se i zgrada notara u lepom secesionističkom stilu. U sredini prostranog platoa seoskog trga oivičenim pomenutim objektima se nalazio đeram, a oko njega postojali su najverovatnije drvoredi dudova.

            Nakon prisajedinjenja Starčeva Srbiji, odnosno tokom perioda Kraljevine SHS i Jugoslavije, nije se menjalo ništa značajnije u smislu razmeštaja objekata. Uređen je glavni put, odnosno današnje ulice Panevački put i I. L. Ribara. Ubrzo su se pojavile i prve žice za telefon, razvučene preko telegrafskih stubova. Godine 1929. u Starčevu je registrovano svega tri broja telefona, sva tri u centru. Pred početak Drugog svetskog rata zna se da je pošta već bila premeštena u zgradu gde je danas Klub invalida rada, gde je ostala do sredine 70-ih godina. Trg je tokom 20. veka prerastao u uređenu zelenu površinu, odnosno park. Park je osnovan sa dve po dijagonali ukrštene staze oko kojih je posađeno drveće u pravilnom nizu. Drveće je  sađeno i po obodu površine. Uz park su u 1929. podignuta dva kipa Isusa, koja su i danas na istom mestu. U parku se nalazio i kip Jovana Nepomuka koji je srušen nakon oslobođenja.

            Nakon Drugog svetskog rata deo drveća se obnavlja, sede se četinari i organizuju se veći cvetni aranžmani sa perenama kao i sadnja različitih ukrasnih žbunova. Ubrzo je izdvojen prostor za Dom kulture koji će se graditi desetak godina. Park je za vreme socijalističkog perioda bio ograđen sa četiri ulaza koji vode na dijagonalne staze. Jedan krak dijagonale bio je skraćen i nalazio se iza Doma kulture. Na sva četiri ulaza bile su kapijice. Po obodnim zemljanim stazama su bile raspoređene klupe. Na uglu parka, ka Ulici M. Gupca  sagrađena je prva trafo-stanica u mestu, koja je prihvatala visokonaposnku strujnu mrežu. Tako prostor šireg centra biva elektrifikovan od 1954. do 1956. godine. Ovaj trafo je zamenjen novim 2015. godine. U razvoju socijalističkog perioda tokom 1960-ih godina pa do 1980-te porušeni su neki stari objekti ili im je promenjena namena. Zida se zgrada škole “Vuk Stef. Karadžić“, koja počinje sa radom 1971. godine. Ubrzo se zida i zgrada pošte, pa zatim stambena zgrada kod pijace i kafana “Opatija“. Sredinom 1980-te podignuta je i zgrada novog Vatrogasnog doma na mestu manjeg starijeg objekta. Godine 1988. je usledilo i rušenje zgrade notara, koja je nakon rata pretvorena u ambulantu. Na mestu stare ambulante, u naredne tri godine sagradiće se savremeni zdravstveni centar. Novi objekti bili su sudar socijalističke arhitekture sa tradicionalnom gradnjom. Centar mesta tada jednim delom gubi stari identitet i prekida kontinuitet baroknog trga. Sa objekata nestaju razni ukrasni reljefi u stilu klasicizma i secesije. Sa druge strane grade se novi objekti, stilski manje karakteristični a koji omogućavaju bolje uslove života. Poslednjih godina trg u centru se uobličava u definisane šetne zone po ugledu na naselja gradskog karaktera i dobija zvoj naziv.

            Posmatrajući transformacije trgova okolnih mesta u kontekstu vremena, može se reći da osnovni identitet trga u Starčevu nije pretrpeo trajno gubljenje identiteta. Ovo se ogleda pre svega u činjenici da je sačuvana osnovna kvadratna forma ulica koje ga čine i time da je nekoliko važnih objekta ostalo na svojim autentičnim mestima. Obnova fasade na zgradi današnjeg muzeja, primer je povratka ka identitetu mesta. Ukoliko bi se i na druge načine ovo istorijsko jezgro sačuvalo, Starčevo bi moglo biti primer uspešne tranzicije prostora kroz vekove.

Marko Ivošević