U ovom broju “Starčevačkih novina“ završavamo priču o razvoju šorova Donjeg kraja, sa fokusom na dešavanja u 20. veku, kada se vrši i poslednje oblikovanje mesta kakvim ga danas poznajemo.
Uvod u priču daje nam jedan vrlo precizno urađen katastarski plan iz 1903. godine. Na njemu uočavamo da Ulica Vuka Karadžića, odmah s početkom veka dobija svoj konačni pravac regulacijom proseke između današnje Lenjinove ulice i Ulice Žarka Zrenjanina. Ovaj segmet ulice je naknadno formiran pored već postojećih stambenih parcela i zbog toga dobija blagi lučni oblik. Na početku ove ulice ka ritu, uočavamo oblikovanje trga na raskršću sa današnjom Ulicom Borisa Kidriča, u gabaritu kakvom ga danas poznajemo. Ulična proseka koja je postojala od broja 68. u Ulici B. Kidriča ka današnjoj Ulici Maršala Tita, broj 67, zatvorena je i preparcelacijom se ovde sada javljaju stambene jedinice. Na pomenutom trgu uočava se drveni krst koji se i danas nalazi na istom mestu. Moguće je da ovaj krst potiče i iz perioda Vojne granice, gde se svakako i u to vreme nalazio.
Na ovom katastarskom planu uočavaju se suvače ali nisu sve na istim mestima kao iz graničarskog vremena. U Lenjinovoj ulici na mestu oko današnjih kućnih brojeva 30 i 63, kao i u Baštenskoj ulici br. 35 i ulici JNA broj 15 one se nalaze već pedesetak godina, što znači da im je posao išao dobro. Preostale tri suvače iz graničarskog perioda su u međuvremenu iščezle, na račun novih, koje se mogu uočiti u današnjoj Ulici JNA na broju 99, zatim u današnjoj Ulici Vuka Karadžiša na broju 11, Ul. Ž. Zrenjanina na broju 41 kao i Ulici M. Tita na broju 100. Ukupno ih je u Donjem kraju sada bilo osam. O razvoju mesta i imućstvu stanovništva tog vremena svedoče i modeli kuća koje su gradili. Početkom 20. veka u Donjem kraju jasno se uočava 45 kuća zidanih “na front“ koje su bile posebna osobenost vojvođanske arhitekture karakteristične više za gradska naselja. Pored njih, uočava se još preko 400 kuća “na brazdu“ kao osnovni tip stanovanja i još 10 kuća zidanih “na lakat“, koje se takođe mogu smatrati vrsnijim arhitektonskim rešenjem tog vremena. Donji kraj je u globalu imao preko dva puta više kuća od Gornjeg. Početni deo današnjih ulica B. Kidriča, M. Tita, Lenjinove i Baštenske ulice pripadao je stanovništvu koje se posebno isticalo po gradnji. Delove tih ulica, bliže centru, krasile su tzv “švapske kuće“ zidane na front sa verovatno fino ukrašenim fasadama. Kuće po sličnom modelu nastajale su i u Ulici JNA verovatno kod imućnijih meštana. Pod uticajem stila secesije i kuće na brazdu počinju da dobijaju ukrase na zabatnom delu kuće. Primer ovakve kuće, sagrađene 1912. godine, možemo danas videti u Ulici Žarka Zrenjanina na broju 57. Pretpostavka je da je oko 20% svih kuća u mestu bilo posebno ukrašeno tokom prve polovine 20. veka.
Jedna od najznačajnijih promena ovog vremena za Donji kraj svakako je izgradnja pravoslavne crkve. Prostor za crkvu rezervisan je u prvim godinama 20. veka. U 317. broju “Starčevačkih novina“ pisali smo da je ovaj teren nešto viši od okoline pa je najverovatnije iz tog razloga i odabran za gradnju. Plan crkve izrađen je 1907. godine kada počinje i gradnja. Do 1910. godine ona se vinula u pejzažu Donjeg kraja. Godinu dana kasnije crkva je počela sa služenjem i postaje novi centar pravoslavnog stanovništva. Preostali verski objekti delili su sudbinu kasnijih društvenih dešavanj. Krst na uglu Lenjinove i Ulice JNA premešten je tokom izgradnje kolovoza u Ulici JNA početkom 1970-ih godina. Prema svedočenju meštana on je bio ozidan, imao je ukrasnu ogradu i nalazio se na betonskom postolju. NJegov glavni deo danas se nalazi u porti crkve u delu iza oltara. Verski objekat na početku današnjje Lenjinove ulice kod raskrsnice sa krakom ulice Pančevački put i Partizanske, imao je formu kipa posvećenom sv. Ivanu Nepomuku. On je na početku Drugog svetskog rata premešten u park u centru, gde je po oslobođenju uništen.
Do kraja Drugog svetskog rata šorovi Donjeg kraja se nisu značajno menjali, s tim da su tokom 20ih i 30ih godina 20. veka nicali sve lepši i ukrašeniji objekti. Neki od njih i danas krase starčevačke ulice.
Između 1945. i 1960. godine javlja se potreba za novim stambenim zonama. Rešenje je pronađeno u prirodnom završetku pravaca već postojećih ulica Donjeg kraja koje vode ka putu za Pančevo. Tako nastaje nastavak Proletnje ulice, Vojvođanske, Ulice Žarka Zrenjanina, kao i Prvomajska ulica. Ove ulice odstupaju od pravilne matrice, u kojoj ulice drže pravac i seku se pod pravim uglom. Razlog tome je što su ovi “završeci“ nastali oko nekadašnjih poljskih puteva, koji su se svakako ustalili početkom veka. Nepravilan, blago lučni oblik ima i nastavak Utrinske ulice, u delu naselja poznatom kao “rupe“. Prve kuće u tom delu uočavaju se nakon 1950. godine.
Posmatrajući Donji kraj kroz satelitske snimke, možemo i danas jasno uočiti deo različitih vremenskih epoha u životu mesta, poput ulica planiranih u vreme Banatske vojne granice krajem 18. veka pod strogim okom oficira planera i ulice koje su nastale kasnije u skladu sa potrebama tog vremena, relativno spontano prateći poljske puteve. Svi ovi tragovi Starčevo čine “živim“ mestom u razvoju. Na nama je da to nasleđe čuvamo i za naredna pokoljenja.
Marko Ivošević