U vreme Marije Terezije austrijska dvorska komora napravila je planove i instrukcije za izgradnju budućih naselja. Neke od instrukcija su da u centru mesta mora biti crkva, sa pijačnim trgom, školom i birtijom. Sela su u osnovi trebala biti pravilnog oblika, zbijenog tipa, sa glavnim i poprečnim ulicama širine 12-36 metara koje se seku pod pravim uglom. Sve kuće bile bi tipske, sagrađene “na brazdu“, odnosno uža strana kuće bila bi do ulice. Kuće treba da su na jednakim rastojanjima, od minimum 17 metara zbog prevencije od požara. Ispred njih moralo je biti posađeno dudovo drvo kao deo razvoja svilarstva ali i zbog ublažavanja vetra u naselju.
Godine 1764. organizovano je formiranje Banatske vojne granice. Granica je imala za cilj da bude odbrambena sila prema Turcima, da spreči krijumčarenje i prodor kuge i zaraznih bolesti u carstvo i da bude faktor unutrašnje stabilnosti. Takođe, vojna granica imala je široka ovlašćenja pod direktnom upravom Beča. Pored primarnih zadataka, granica je imala i ulogu za unapređenje poljoprivrede, povećanje javne bezbednosti, razvoj saobraćaja i uređenje puteva, kao i razvoj trgovine, zanatsva i školstva. Vojnici-graničari upotrebljavani su svugde u slyčaju rata. Ipak oni nisu bili samo vojnici već su se gotovo polovinu službe bavili ratarstvom. Strog vojnički sistem nije bio omiljen među stanovništvom ali je neosporno da je ovaj period doprineo najvećem razvoju ovih krajeva i to istorijski posmatrano, desilo se veoma brzo. Odluke su donosili oficiri, a stručnjaci su imali savetodavnu ulogu. Da bi se sve navedeno sprovelo u delo, svako mesto imalo je svog raspoređenog oficira - planera, koji se starao o opštem uređenju mesta, a po potrebi i druge inženjere.
A kako je sve počelo u Starčevu? Da bi se tokom 1764. godine formirao nemačko-banatski puk, određeno je 12 naselja, među kojima je i Starčevo, gde će se naseliti radno sposobni vojni invalidi. Odmah nakon toga počelo je izjašnjavanje “za prihvatanje“ ili “ne prihvatanje“ graničarske službe. Stanovništvo koje je bilo za granicu moglo je da ostane u svojim domovima, dok su oni koji ovu obavezu nisu hteli, bili prinuđeni da se presele u “paoriju“. Starčevo je u ovom trenutku skoro čisto srpsko selo. Najveći broj Starčevaca, 67% stanovništva, nije bio za službu i seli se u Dolovo. Zajedno sa njima krenuo je i jedan sveštenik manastira Vojlovica, a tamo su im se pridružili i sunarodnici iz Omoljice i Brestovca u nešto manjem broju. Manastir Vojlovica je već duže vreme bio centar školstva i verskog života Starčevaca. Na mesto upražnjenih domaćinstava u Starčevu tokom 1765/66. dolaze Nemci iz Rajha, ukupno 79 porodica. U to vreme počinje i doseljavanje Hrvata i Srba iz Like i Banije, a potom i Srba iz rasformirane Potisko-Pomoriške granice. Tako 1766. godine selo broji 193 domaćinstva ali se etnički odnos menja. Iste godine uspostavlja se i katolička župa, međutim crkva nije odmah izgrađena. Moguće je da su službe u početku vršene u nekom drugom javnom objektu što tada nije bila retkost. Kolonisti su dobijali zemlju i materijal za gradnju kuća i kao olakšicu bili su oslobađeni od poreza, zemljoradnici tokom 6 godina a zanatlije tokom 10 godina. Prema pisanju Mihovila Tomandla prvo sedište puka po osnivanju vojne granice, bilo je u Starčevu. Ono se 1767. premešta u Pančevo koje će od tog trenutka biti vojni centar. Te godine beleži se i doseljavanje zanatlija pa je identifikovan po jedan obućar, krojač, bravar, vrtlar i mesar. Naredne godine osniva se 10 četa a Starčevo postaje sedište jedne od njih. U ovoj godini beleži se još jedan zanimljiv podatak. Svako mesto kao vid privremenog smeštaja osnovalo je zadruge. To je privremeni sistem po kojem se više kolonističkih porodica nastanjuje u jednu kuću i dele isti zemljišni posed. U Starčevu je ovakvih zadruga bilo 20, što je bilo u proseku. Međutim, interesantno je da su sve zadruge u mestima bile pod kontrolom mesnog kapetana, dok su jedino starčevačke bile pod direktnom kontrolom pukovnika, odnosno mesto je označeno je kao “pukovnikova kompanija“. Tih godina stanje naselja je osrednje. Odnosno od 78 kuća, 14 je bilo dobrih, 38 srednjih i 26 loših. Samo naselje je zauzimalo površinu od centra prema ulici JNA i od Baštenske do Ritske ulice o čemu je bilo reči u prethodnom broju. Dunav je sa proleća često plavio rit. Okolinom naselja dominirala je i manastirska šuma koja je počinjala kod današnje kafane “Đeram“ i širila se prema vodicama i ka naselju Vojlovica, ispunjavajući ceo prostor između. Glavni putni pravac vodio je od manastira Vojlovica do današnjeg mosta kod “belog brega“, a sa ovog puta se odvajalo za Starčevo. Tim putem, 7. maja 1768. godine, car Josif II dolazi u Starčevo na konju i sa pratnjom. Prema pojedinim izvorima, želeo je da prikupi što više informacija o naseljima granice pa se tokom puta lažno predstavljao kao grof Falkenstajer. Moguće je da je Josif II u Starčevo svratio i tokom 1773. godine, jer je tokom maja i juna meseca, išao tim putem od Pančeva ka Kovinu i nazad, obilazeći graničarska mesta. Sledeća važna godina za mesto je upravo 1773. Ove godine kao deo proširenja granice starčevačkoj četi pripojeno je Dolovo. Te godine je završena i prva faza regulacije naselja. Kuće koje nisu bile dobre i nisu se uklapale u novoprojektovane pravce ulica, jednostavno su rušene a zamenile su ih nove tipske dvosobne kuće od pečene cigle. Građevinske radove su izvodili preduzetnici iz Austrije. U ovo vreme vršena je i individualna podela zemljišta čime je počela i parcelacija polja. Takođe, u ovoj godini zabeleženo je i svega 34 srpske kuće što je bio rekordno mali broj. Tokom kasnijeg vremena broj Srba će konstantno rasti. Do kraja 70-tih i sredine 80-tih godina DŽVIII veka biće završene i ostale faze u ušoravanju i uređenju naselja. U ovo vreme grade se i srpska i nemačka škola.
Stalni razvoj na kratko prekida novi rat sa Turskom. On je trajao od jeseni 1787. do avgusta 1791. godine. Austrija tada utvrđuje pogranična mesta i tokom 1787. pridolazi dosta vojske u ove krajeve, a između Pančeva i Starčeva kopani su šančevi za odbranu grada. Na početku rata bilo je samo manjih čarki na Dunavu. U toku rata zna se za 1788. godinu da selo ima 263 graničarske kuće, dve crkve, dve škole, sedam oficirskih stanova, gostionicu, četiri svratišta i dva mlina - suvače koje rade na konjski pogon. Verovatno su u ovo vreme crkve još uvek bile izgrađene od dasaka. Beleži se da je selo još imalo i lugara, pomoćnog lekara i babicu. Iste godine, oko 15. septembra, Turci dolaze do ovih krajeva i nastupa prava panika. Izdata je naredba da se austrijska vojska povuče iz Kovina i Pančeva a narod beži sa njom kako zna i može. Par dana kasnije Turci upadaju u selo i pale 48 kuća, 5 oficirskih stanova, jednu crkvu i školu i 3 svratišta. Tako je mesto bilo prepušteno na milost i nemilost do ponovnog oslobađanja u oktobru. Istog meseca potpisano je i primirje i do kraja rata nevolja nije više bilo. Nakon rata prikupljeno je dosta građevinskog materijala pre svega drveta i kreča kako bi se krenulo u obnovu. Ušorovanje naselja zasigurno je obavljeno do kraja veka. Na osnovu karte granice iz 1799. godine vidi se postojanje ulice JNA, Proletnje i Vuka Karadžića koje su počinjale od današnje Utrinske ulice i izlazile na Ulicu Maršala Tita. U drugom kraku su se od Ulice JNA do centra mesta protezale ul. Maršala Tita, Borisa Kidriča i Baštenska ulica. Uočljivo je i manje proširenje u vidu formiranog platoa na mestu današnjeg parka i postojanje katoličke crkve na mestu gde je i danas. Ulica Matije Gupca, Ive Lole Ribara i Ritska bile su tek u začetku. U oklini mesta započeti su meliorativni radovi u ritu i već su formirani prvi manji nasipi i putevi koji su vodili do stražarnica. Jedna od njih bila je kod “milja“ a druga preko puta Vinče. Ceo rit bio je još uvek ispresecan ogromnim barama, veličine i po više stotina metara.
Početkom DŽIDŽ veka u Starčevu je odnos između katolika i pravoslavaca bio oko 2:1. Selo ima oko 2300 stanovnika a popravila se i sama struktura pa je sada zabeleženo 4 sveštenika, 8 službenika i 18 zanatlija. Domaćinstva u proseku imaju 7,7 članova i poseduju oko 11 hektara zemlje; 2,9 konja; 3 vola; 3,4 krave; 11,8 ovaca; 7,3 svinje i 1,8 košnicu. Razvoju mesta doprinela je nova odluka od 1827. godine, gde se izdaje naređenje da se novozidane kuće više ne smeju pokrivati slamom već crepom i da moraju biti zidane od čvrstog materijala - opeke. Od 1830. došlo je i naređenje da se sve kuće koje su sagrađene od pletara ili drveta opreme zidanim dimnjakom do iznad krova. Rad na razvoju Starčeva bio je ponovo kontinuiran.
Godina 1848. zabeležena je kao jedna od turbulentnijih. U to vreme vođena je borba za kulturnu, versku i teritorijalnu autonomiju srpskog stanovništva u Ugarskoj. U isto vreme počinje i mađarska revolucija sa sličnom nacionalnom idejom. Dve revolucije prerasle su u međusobni sukob dva naroda. Nakon niza oružanih preokreta i političkih prilika u kojima su se umešali i Nemci, godinu dana kasnije stanje se smiruje i biva izdejstvovana nova autonomija u carstvu pod nazivom Vojvodsvo Srbija i Tamiški Banat. Podaci o dešavanjima tokom ovog perioda u samom mestu nisu istraženi. Tokom narednih godina granica je sve više gubila na značaju, jer je opasnost od Turaka lagano prestajala, Austrija nije ulazila u nove sukobe a politička dešavanja su išla u prilog razvojčenju. Pred kraj Banatske vojne granice Starčevo dobija i svoj predkonačni izgled i prepoznatljivu matricu. Idući ulicom JNA iz pravca Pančevačkog puta, koji je bio ceo u drvoredu, ka Ulici B. Kidriča, sa obe strane videli bi mahom novoizgrađene banatske kuće, sa pomoćnim objektom, u pravilnom nizu. Na kraju ulice nalazila se jedna dupla suvača. Slične takve su još bile Ulica B. Kidriča i Lenjinova. Na ukršatanju Lenjinove sa Ulicom Vuka Karadžića nalazila se jedna dupla i jedna obična suvača. Ulica Žarka Zrenjanina bila je retko naseljena kao i Ulica Vuka Karadžića, dok su na Proletnju izlazile samo bašte. Ulica Maršala Tita imala je kuće samo sa neparne strane ulice, dok su na parnoj takođe bile bašte. Isto je bilo i duž Ulice Matije Gupca stim da su kuće bile samo na parnoj strani. Među baštama česti su bili đermovi. Novoformirane i retko naseljene bila su i ulice Petra Drapšina i Ive Lole Ribara koje su produžene sve do Male ulice, koja je i tada bila poslednja ulica u mestu. U Ulici Petra Drapšina nalazilo se čak pet suvača. U samom začetku bila je Partizanska ulica koja se protezala od današnjeg PIK-a do “Titovog parka“. Opasana dudovim drvoredom ona je dalje vodila ka mostu na “belom bregu“. Sve starije zgrade u okviru centra koji je činio glavni trg, već su bile izgrađene. Crkva, staro zabavište, kuća na uglu kod pijačnog platoa, zgrada “Starčevke“, zgarada današnjeg kabineta za informatiku, objekat Mesne zajednice i sveštenikov dom, direktno potiču iz ovog perioda. Park je bio pravilno oivičen drvenastim rastinjem. U Letnjoj ulici prokopan je meliorativni kanal koji je tu i danas. Tih godina jasno se beleži postojanje oba groblja na današnjem položaju. Na uglu Lenjinove i JNA podignut je zavetni krst, a sličan verski objekat nalazio se na drugom kraju Lenjinove ulice ispred današnjeg “Gomeksa“. Od tada potiču i drugi krstovi koje možemo videti u mestu, poput krsta kod košarkaškog igrališta na uglu ulica Borisa Kidriča i Vuka Karadžića, zatim raspeća na putu ka Omoljici i Dolovu. Interesantno je da je put ka Omoljici formiran tek u ovom vremenu kao i da u tom trenutku on nije vodio kroz Ulicu I. L. Ribara, već se protezao ispod Ritske ulice. Rit je već bio skoro isušen a duž ivice naselja od izlaza u rit iz Lenjinove i Dunavske ulice prostirala se poslednja veća bara, “kapetanova bara“, koja je vremenom isušena prokopanim kanalima. Duž oboda naselja prisutno je zaštitno zelenilo. Starčevo se po rasformiranju granice 1872. ustaljuje na oko 3200 stanovnika.
Kao što se iz priloženog teksta može pročitati, Starčevo duguje veliku zahvalost graničarima i njihovim porodicama koji su dali svoje živote, svoj novac i svoje ogromne napore kako bi danas naše mesto dobilo ovaj oblik.
Marko Ivošević