U njima su ljudi slavili, raspravljali, dogovarali se, svađali i mirili, a pojedini su se tamo prvi put potukli. Na kocki su se u kafanama gubila imanja, a uz čašicu ugovarali važni poslovi. Mnogi su svog životnog saputnika odabrali upravo u kafani, na igranci. Za ratare je ona bila svojevrstan predah i odmor od napornih poljskih radova. Našlo se tu i pravih boema i umetnikih duša za koje je kafana bila velika životna inspiracija.
Ponegde se navodi podatak da je u Starčevu pre Drugog svetskog rata živelo 3600 stanovnika, a radilo 13 kafana. Moglo bi se onda reći da je u svakom šoru bio po jedan birt! Oni su uglavnom nosili imena po njihovim vlasnicima, pa su tako najpoznatiji bili “Kod Poljaka“, “Kod Činča“, “Kod Olajxije“, “Kod Štimca“, “Kod Piglera“... Dobro se zna da se pivo nekad moglo popiti samo u kafani. LJudi su kod kuće imali svoju domaću rakiju i vino, ali je čarobni napitak od hmelja isključivo točen u bircuzima, i to iz drvenih buradi. Naši najstariji meštani koji su odrastali za vreme Drugog svetskog rata, a pamćenje ih još uvek dobro služi, sećaju se prethodno pomenutih kafana i još nekih koje su svojevremeno bile ne samo mesta na kojima se pije i sluša muzika, već i stecište lokalnog društvenog života.
U tom smislu je najčuvenija bila kafana “Kod Poljaka“. Ona se nalazila u današnjoj Ulici Ive Lole Ribara, a njen vlasnik se zvao Toma Poljak. Nakon Tomine smrti 1938. godine upravljanje birtom preuzela je njegova žena. Kafana je bila poznata po velikoj sali za igranke u kojoj su se jednom godišnje održavali balovi. Tamburaši su svirali nedeljom, ali i radnim danima ako je bilo potrebe. Pored igranki često su izvođeni i pozorišni komadi. O tome se piše i u jednom broju lista “Pančevac“ iz 1929. godine. Tada je najavljena zabava u Starčevu na prvi dan praznika Duhova, nakon koje je trebalo da sledi predstava “Graničari“ autora Josipa Frojdenrajha. Kao organizator događaja pominje se lokalni ogranak “Seljačke sloge“. Interesantan je podatak da je tokom Drugog svetskog rata u ovoj kafani nastupao i izvesni cirkuzant po imenu Mata koji se tih godina nekim slučajem obreo u našem mestu. U tom prostoru su takođe gnevni Starčevci iz “gornjeg kraja“ uz koju čašicu više u proleće 1919. godine skovali neslavno realizovan plan o rušenju mesne uprave i dizanju svojevrsne narodne bune kasnije prozvane “starčevačkom republikom“.
O pokladama, koje su nekada u Starčevu karnevalski proslavljane, maskirani muškarci - agovi, unosili su momke u kafanu šeretski ih primoravajući da im plate piće. Supruga prvobitnog vlasnika koja je nastavila muževljev posao nakon njegove smrti bila je rodom iz Srema. Ime joj je bilo Antonija, ali su je svi od milošte zvali Tonka. Još i danas prepričava se kako je jedan veseli gost izjavio da bi voleo kad umre da ga sahrane u Tonkin šifunjer, mislivši na orman u kome je ona držala piće. Josa Poljak je nastavio posao svojih roditelja, ali predratno zlatno doba ovog birta nikada se više nije povratilo.
Kako se Starčevo u vreme dok je još bilo selo nacionalno delilo u tri tabora, tako su i određene kafane dobijale etnički predznak. Prethodno pomenuta kafana “Kod Poljaka“ uglavnom je okupljala Hrvate. Nemci su, pak, držali kafane “Kod Piglera“, “Kod Olajxije“ i “Kod Luja“. Luj je svoju gostionicu imao na samom uglu ulica Nadelske i Ritske iza autobuske okretnice. U toj kući su nekada davno bili smešteni graničari, vojnici čija je dužnost bila da obezbeđuju međe Austrougarske. Bihler je zapravo glasilo prezime vlasnika kafane “Kod Piglera“ koja se nalazila u današnjem školskom dvorištu na samom uglu na prostoru gde je teren za odbojku na pesku. Milerove su svi znali po nadimku Olajxijinovi, pa je tako nazvana i njihova kafana. Ona je bila smeštena kraj starčevačkog mlina, na placu koji je kasnije preuzeo poljoprivedni kombinat. U “donjem kraju“ najpoznatija kafana bila je “Kod Činča" čija je lokacija bila na uglu Lenjinove i Vuka Karaxića. Navodno je nastavila s radom i nakon oslobođenja, ali je ubrzo zatvorena. Porodica Pavlić držala je malu kafanu na izlazu iz naselja ka Omoljici, dok se sa suprotne strane na nekadašnjem ulazu u Starčevo nalazio bircuz Jose Baraševića zvanog Lola. On je kao žrtva fašističkog terora svoj život tragično okončao u logoru Banjica, a nasledila ga je supruga Ana. Po njenom nadimku koji je glasio Lolinica i danas je poznat taj kraj našeg naselja. Najduže je opstala kafana “Kod Štimca“ na čijem mestu i danas postoji ugostiteljsski objekat. Kuća je u celosti srušena za vreme socijalizma, ali je nastavila svoj kafanski život pod imenom “Opatija“, da bi u 21. veku nakon potpune rekonstrukcije i restauracije dobila moderno ruho, a sa njim i svoje nove slavne dane.
D. Mergel
M. Ivošević