Malo je mesta koja se mogu pohvaliti toliko bogatom istorijom. Do sada ste u rubrici Starčevački šor mogli da pratite sažet hronološki sled razvoja mesta od neolita do Drugog svetskog rata a u ovom, poslednjem tekstu u serijalu, kompletiraćemo i period nakon toga. Mnogi Starčevci su savremenici ovog vremena, tako da se ono još uvek ne može smatrati istorijom. Međutim, veoma je značajno da se prisetimo kako se Starčevo razvijalo, jer se već sada i mnogi akteri događaja ne sećaju tačne hronologije razvoja. Ovoj period je posebno bitan jer je u njemu Starčevo preoblikovano iz sela u varošicu. Zbog bliskosti vremena, u tekstu će biti iznete samo neke činjenice, bez opširnijeg prikaza.

            Krenimo u period nakon rata. Nalazimo se u centru mesta. Park je bio celovit prostor današnjeg Trga neolita, bez Pošte i Doma kulture. U sredini parka bio je i kip Ivana Nepomuka koji je ubzo srušen. Oko nas od važnih objekata koje postoje i danas, izdvajaju se tri školske zgrade, zgrada “Starčevke“ koja će, takođe,  kasnije biti adaptirana u školsku zgradu, crkva sa razigranim baroknim krovom na tornju, kao i objekat Mesne zajednice sa vrlo lepom fasadnom dekoracijom. Od objekata koji danas ne postoje, jedan od poznatijih nalazio se na uglu ulica Ive Lole Ribara i Pančevački put, gde je sada školsko dvorište. To je bio velik objekat u obliku slova “G“ u kome se nalazila “Piglerova“ kafana. U ovom objektu tokom godina smestiće se klanica sa mesarom, dve berbernice i prodavnica. Nakon obnavljanja fudbalskog kluba 1946. ovde su bile i svlačionice. Teren za fudbal tada je bio ispod Ritske ulice, na utrini, sa drvenim golovima. Nedaleko od ovog objekta nalazila se zgrada pošte koja je bila smeštena u današnjem Klubu invalida rada, a preko puta ovog objekta bio je i manji magacin Vatrogasnog društva. U liniji sa zgradom Mesne zajednice, na mestu današnjih kružnih klupa ispred Ambulante, nalazila se zgrada sa takođe interesantnom fasadom i arhitekturom, u kojoj je za vreme rata živeo notar a koja će kasnije postati zgrada ambulante. Preko puta nje, u nastavku, bila je kafana, a pored nje, u Ulici Maršala  Tita, nalazila se kovačka radionica.

            Do 1946. godine veći deo nemačkog stanovništva je dobrovoljno ili prisilno napustilo svoje domove, ostavivši prazne kuće i većinu imetka. U njihove kuće useljavaju se zaslužni partizanski borci i pomagači u Narodno - oslobodilačkoj borbi. Početkom 1946. godine, u Starčevo stiže 159 porodica tzv. kolonista, najviše iz Obrenovca, Lazarvevca, Mladenovca i Sopota ali i iz drugih delova pretežno centralne Srbije. Po dolasku, počela je podela kuća, kućnih predmeta, garderobe, nameštaja, živine i stoke. Međutim, jedna trećina pristiglih se brzo vratila natrag, u svoju postojbinu,  nazadovoljna podelom ili novim načinom življenja. U Starčevu tako ostaje 114 porodica sa 537 članova. Starčevo je 1948. godine imalo 3880 stanovnika. Prema sastavu: Srbi 2369, Hrvati 1114, Nemci 199, Mađari 110, Crnogorci 28 i ostali. Prema ovom popisu kolonisti čine oko 1/5 stanovništva u mestu, što je bilo u proseku opštine. Do kraja 40-ih u Starčevu se uspostavlja nastava od prvog do osmog razreda i to se uvodi kao obavezan obrazovani sistem tzv. osmoljetka. Pre toga pohađanje petog i 6. razreda smatralo se višom školom. Od oslobođenja, nastava se izvodi na srpskohrvatskom jeziku.

            Posle rata ulice u mestu po prvi put dobijaju zvanične nazive. Ulice u Starčevu su i dalje bile vrlo blatnjave i tokom lošeg vremena slabo prohodne. Tek je po neko ispred svoje kuće imao popločan trotoar ciglom klasičnog formata. To su uglavnom bile kuće oko centra mesta. Ulicama su šetala jata gusaka koja su često boravila ispod brojnih dudovih drvoreda. Mesto nije imalo struju. Za noćno osvetljenje koristile su se karabit-lampe i lampe na petrolej. Ulicama je periodično išao dobošar koji je razglašavao zvanične objave i druge korisne inframacije. Uloga dobošara zadržala se do kasnih 50-ih.

            Po dolasku kolonista osnivaju se i prve zemljoradničke zadruge po ruskom sistemu tzv. kolhoz, kako bi se udruženo lakše raspodelio teret rada i lakše podneo nedostatak sredstva za rad. Prvo je osnovana zemljoradnička zadruga “Srbijanka“ u Ulici Maršala Tita (danas br. 12.), nakon toga udružuje se i ostalo stanovništvo i formira zadrugu “Vojvodina“ koja je do danas na istom mestu, zatim se osniva zadruga “Ivo Lola Ribar“, koja je bila na mestu nekadašnje veterinarske stanice, “Crvena zastava“ u zgradi “Starčevke“ i zadruga “Crvena armija“ koja je bila negde u blizini pravoslavne crkve. Ubrzo se jedna po jedna gasi i na kraju se sve udružuju u “Vojvodinu“ koja će postati jedna od najboljih zemljoradničkih zadruga u Republici i ponos Starčevaca tokom desetine narednih godina. Do 1960-ih su izgrađeni moderni objekti, štale za konje, šupe za alat i oruđe. Intenziviralo se stočarstvo, koristilo se mleko i vuna i intenzivno se radilo na selekciji kako bi se stalno napredovalo. Zadruga će uskoro brojati oko 2000 zadrugara, kao i veliki fond stoke od preko 1000 svinja, 323 konja, 760 ovaca, 100 goveda, zatim oko 3030 hektara zemlje, 14 traktora i kamion. Zadrugarstvo nije svima donelo boljitak. U zadrugama se zemlja delila podjednako. Neki pre toga nisu imali zemlju pa su je dobili, a neki su imali imali mnogo pa su je deobom izgubili. Slično je bilo i sa konjima i stokom.

            Pedesetih godina HH veka u Starčevo se izdvaja nekoliko interesantnih događaja. Jedan od takvih odigrao se, 30. jula 1953. godine,  kada je na zgradi MZ posavljena ploča palim borcima 1941-1942. Od tada počinje da se slavi “Socijalistička“ slava. “Socijalistička“ je bila “opravdanje“  za slavljenje Ognjene Marije, slave mesta, jer je u vreme komunizma slavljenje verskih praznika bilo nepodobno. Interesantna je i 1954. godina. U ovoj godini beleži se završetak radova na današnjem severnom krilu Doma kulture. Zgrada Doma kulture počela je da se gradi neposredno posle rata a završena je 1960. godine. Građena je omladinskim radnim akcijama. Zbog ovako dugog perioda od početka gradnje do konačnog osposobljavanja, selom se mogao krišom čuti spev: “Dom se gradi, narod pare met’o, sagradiće se na kukovo leto“. Iste godine kroz Starčvo prolazi i strujni dalekovod i ubrzo je izgrađen prvi trafo u selu, koji se nalazio u parku (srušen 2015.). Od njega je razvučena niskonaponska mreža nakon čega je širi centar dobio struju. Uvođenje priključka bilo je skupo. Uglavnom se struja uvodila minimalno, po jedna-dve sijalice i utikač. Ostatak mesta dobio je struju početkom 1960-ih. Godine 1956. osnova se i ribarska zadruga, sa 12 članova. Reka Nadel, kao i kanal zvan “topola“, bili su tada prepuni ribe, a tu je bio i Dunav pa je u našem mestu više puta zabeleženo vađenje “kapitalaca“ tokom narednih godina. Od 1957. u Starčevu će se, 25. maja, kao i u drugim mestima, proslavljati Dan mladosti. Tada su bile organizovane različite priredbe koje su okupljale meštane. Ova praksa potrajaće sve do 1988. Starčevo je 1950-ih privlačilo mnoge stanovnike pa se ono nastanjivalo i mimo organizovane kolonizacije. Do sredine 1950-ih doselilo se još 600 lica, uglavnom Srba i to po više porodica iz Prokuplja, Pirota i Vranja, nešto manje sa Kosova i Metohije, iz Bosne i Crne Gore i po jedna porodica iz još 15-tak drugih mesta u Srbiji, kao i van granica zemlje. Do kraja 1950-ih uređeni su kišni kanali, prokopavanjem postojećih ili formiranjem novih, kako bi se blato sa ulica brže cedilo. Ovo je naročito bio velik problem u Utrinskoj ulici gde se sakupljala velika voda, posle obilnijih padavina, koja se izvlačila pumpama. Do sredine 1950-ih završena je i izgradnja tucanika na glavnom putu za Pančevo i Omoljicu. Sve navedeno rađeno je uglavnom dobrovoljnim radom. U ovim godinama beleži se i rušenje starog neobaroknog krova na tornju katoličke crkve, koji će kasnije biti zamenjen novim koji stoji i danas, a takođe beleže se i radovi na popravci tornja pravoslavne crkve. Pred kraj 1950-ih biće postavljena “razglasna stanica“ u vidu zvučnika na banderama za struju preko koje su se prenosile vesti i poneki sportski događaj, pa bi narod “slušao bandere“. Zanimljivo je da se sredinom 1990-tih godina ponovo moglo “slušati s bandera“ - ovaj put, u pitanju je bio projekat Organizacije starčevačke omladine koja je uz pomoć Mesne zajednice i Doma kulture emitovala svojevrsni radio program “Radio bandera“.

            Početak 1960-ih obeležila je izgradnja “Azotare“. Tako je Starčevo u svojoj panorami dobilo prve fabričke dimnjake, a stanovnicima su se otvorila vrata za zapošljavanje u širem spektru zanimanja. Godine 1961. Starčevo broji 4854 stanovnika. Od toga su 54,8% stanovništva doseljenici dok autohtono stanovništvo prelazi polako u manjinu.  U prvoj polovini 1960-ih sadila se šuma prema rafineriji, takođe u duhu radne akcije. Sadile su se topole. Naselje Šumice još uvek nije postojalo i tu su bile bašte i utrine. Dosta je bilo vinograda na potezima beli breg, stari vinogradi i deteline između Starčeva i Nadela. U ritu, prema industriji, ipod Ulice JNA bili su prostrani pašnjaci sa bunarima, kao i ispod Ritske ulice gde je bio i đeram. Pašnjaci su bili i na potezu “torine“, gde je zadruga imala brojne objekte za čuvanje stoke. U samom mestu bilo je puno korisnog zelenila. Pored dudova, deo Ulice Petra Drapšina, kao i ulica Višnjičke, Oslobođenja, Proleterske i Maksima Gorkog,  bile su pune voćnjaka i manjih vinograda. U celom selu prostor okućnice se maksimalno koristilo za bašte sa voćem ili povrćem. Park je ovih godina obnovljen sa mladim sadnicama, u čijem hladu danas uživamo. A kada smo kod uživanja treba konačno pomenuti i reku Nadel koja je bila izvor zabave za decu gde su se “leti vatali punoglavci i pecala riba, a zimi se klizalo“. Sredinom 60-ih godina formirana je i Radnička ulica sa još nekoliko poprečnih, nakon čega će se Radničko naselje lagano razvijati. Pred sam kraj 60-ih i početak 70-ih formiraće se i naselje Šumice, koje će struju dobiti 1971. godine. Tih godina Pančevo je moglo da se pohvali sa najvećom fabrikom veštačkih đubriva na Balkanu, najvećom staklarom u zemlji, fabrikom sijalica, industrijom delova za avione i motore, gumnom industrijom, industrijom nameštaja, velikom pivarom, mlekarom i skrobarom. Na sve to počela je izgradnja rafinerije nafte koja će početi sa radom 1968. kao i formiranje Petrohemije 1969. godine. Starčevo je sa razlogom bivalo sve privlačnije mesto za život, jer je pružalo prostora za naseljavanje a bilo je svega par kilometara udaljeno od ovih fabrika. Na kraju, fabrike južne industrijske zone podignute su na starčevačkom zemljištu, u starčevačkom ataru, koji je kasnije administrativno smanjivan a “kidane“  su parcele na kojima su nicale fabrike.

            Starčevo je postalo mesto za život sa ekonomskim prosperitetom. U to vreme već je uveliko radio bioskop u mestu, pojavljuju se prve rok i džez grupe i orkestri, intenziviraju se sekcije u Domu kulture. Godine 1969. rađena su ponovna velika iskopavanja na lokalitetu “Starčevo-Grad“. Godinu dana kasnije u Starčevu se snima i prvi film pod nazivom “Siromah sam al sam besan“. Popis iz 1971. pokazuje 6545 stanovnika u mestu. Prema ovom popisu Starčevo je bilo jedno od svega 19 mesta u Vojvodini koje je imalo stanovništvo u proseku mlađe od 30 godina.  Početak 1970-ih obeležio je i završetak radova na izgradnji nove škole koja je otvorena na dan rođenja Vuka Karadžića 1971. godine. U mestu je tih godina podignuta i prva poslastičarnica pod nazivom “Malina“, koja je postala ozbiljan konkurent “baba Kati“ koja je imala drveni kosk za prodaju sladoleda pored kafane “Opatija“. Sredinom sedamdesetih podignuta je i zgrada nove pošte. Značajna godina za naše mesto je i 1981. jer je u popisu iz ove godine Starčevo okarakterisano kao naselje gradskog karaktera, sa 7304 stanovnika. Ova klasifikacija odnosila se na ukupni udeo poljoprivrednog stanovništva koji je tada bio manji od 30%. Međutim, infrastrukturno, Starčevo je i dalje imalo seoski duh, pa se nazivalo selom još 20-tak godina. U 1980-im je zabeleženo formiranje Titovog parka, radnom akcijom u kojoj je posađeno simboličnih 88 sadnica, kao i uređenje kanala u ritu. Godine 1982. podignut je spomenik palim borcima za oslobođenje 1941-1944. i u spomen “starčevačkoj republici“, koji se nalazi u centru mesta ispred Doma kulture, a koji će stradati 1995. godine. Jedan od važnih događaja ove dekade je izgradnja vodovoda koja je završena 1987. godine. Pre dobijanja vodovoda kuće su imale vodu uz pomoć hidrofora, koji je vodu crpeo iz bunara kopanih u dvorištima, a takođe su bile aktuelne i pumpe na raskrsnicama u mestu, kojima su se služili meštani koji se drugačije nisu snašli. Do kraja decenije biće srušena pomenuta zgrada ambulante, a nova će biti izgrađena 1991. godine.

            Usledila su zatim krizna vremena ratova, sankcije i inflacija koja će imati uticaj i na Starčevce. Mnoga privredna društva i klubovi tada su zapali u krizu a u Starčevo dolazi privremeno ili trajno izbeglo stanovništvo iz ratom zahvaćenih područja. Od nekih drugih događaja tokom 90-ih može se izdvojiti, izgradnja biciklističke staze centar - Rafinerija (1992.), izlazak prvog broja “Starčevačkih novina“ (1994.), osnivanje JKP-a “Starčevac“ (1994.), oblaganje Doma kulture fasadnom ciglom (1996.), a ubrzo je to urađeno i sa zgradom MZ koja je tada izgubila arhitektonski identitet. Godine 1995. po prvi put  održaće se manifestacija “Dani druženja“. Dve godine kasnije “Starčevačke novine“  pokreću akciju “Za lepše i uređenije Starčevo“ sa ciljem rešavanja manjih problema u mestu. Godina 1999. godina ostaće upamćena po NATO bombardovalju zemlje, koje je bilo veoma osetno u Starčevu.

U periodu od 2000. do 2018. kao neosporno značajni događaji za hronologiju mesta može se izdvojiti njih nekoliko. U Starčevu je tokom ovog perioda formiran tamburaški festival “Starčevačka tamburica“ 2001. godine; realizovana je akcija “kilometar pešačkih staza“ (2001-2002.); uređena je crkva sv. Pantelejmona i zamenjen freskopis (2001-2016.); uređena je crkva sv. Maurica (2003-2017.); asfaltirani su i uređeni svi kolovozi u mestu, oko 35 kilometara asfalta (2002-2016.) osim dva manja prolaza; uvedena je kvalitetna telekomunikaciona mreža (2003.); mesto je dobilo grb i zastavu (2003.); obnovljena je i pojačana ulična rasveta (2006-2007.); rekonstruisan je most na Nadelu (2006.); obnovljeni su mostovi preko kanalske mreže (2006-2011.); izgrađena je kapela na pravoslavnom groblju (2007.); formiran je Trg neolita sa pešačkom zonom (2009.), fontanom (2011.) i modernim pijačnim platoom (2017.); prokopana je celokupna gasna mreža (2009.); izgrađena je tribina na fudbalskom stadionu (2009.); sanirana je deponija (2011-2012.); mesto je dobilo sopstvenog operaterta za kablovsku televiziju i internet (2012.); sazidan je novi vrtić i pušten u rad (2013.); obnovljeni su sporstki tereni (2010-2016.); mesto je dobilo kanalizaciju (2015.)...

            Pored ovoga Starčevo je bilo domaćin brojim velikim kulturnim događajima (“Eks-JU rok fest“) i takmičenjima na republičkom nivou i ističe se kao lider na polju društvenog aktivizma (u mestu deluje veliki broj udruženja građana).    Starčevo je danas prema procenama peto mesto po broju stanovnika (oko 8000.) u južnom Banatu, posle Pančeva, Vršca, Kovina i Bele Crkve i sada sa ponosom može nositi naziv naselja gradskog karaktera.

Marko Ivošević