U prethodnom broju opisano je kako je za nešto više od jednog veka trajanja granice formiran osnov života kakav danas poznajemo i izgled okoline kakvu je danas uočavamo. U ovom broju bavićemo se prilikama i dešavanjima koje su se odvijale nakon ukidanja granice pa u narednih 73 godine. Za ovo vreme može se reći da su ga obeležile brojne krize kao i dva svetska rata. Svako od ovih dešavanja imao je uticaj i na starčevački šor.
Začetak kriznih vremena možemo tražiti u odnosu između Austrije i Ugarske, koji je bio sve nestabilniji. Nakon propalog austrijskog rata sa Pruskom 1866, Mađari koriste priliku za proširenje teritorija pod njihovim uticajem. Godine 1867. Mađari sa Austrijom prave tzv. nagodbu. Deo nagodbe bila je i Vojna granica, koja je ukinuta 1872. godine i nakon toga potpala pod vlast Budimpešte. O stanju i raspoloženju Srba prema ovom događaju najbolje govori članak u “Pančevcu“ koji piše između ostalog: “Ne plačemo za granicom ali se ne radujemo ni Ugarskoj. Ovo je prelaz iz jednog stanja u drugo koje je slično ako ne i gore“. Od ovog trenutka počinje intenzivnije doseljavanje Mađara kao službenika, učitelja, sveštenika i drugih građana koji su obavljali javne ili druge važnije funkcije. Mađarski jezik i pismo nametao se u svakoj službenoj komunikaciji iako broj Mađara u mestu ni u ovom trenutku nije bio veći od par procenata. Od 1896. uvodi se i jedinstvena škola na mađarskom jeziku. Na stanje društva uticalo je i delovanje sve više političkih stranaka i pokreta, koji su katkad i unutar sebe imali različite struje.
Nakon razvojničenja seljaci su imali pravo na zemlju u sopstvenom vlasništvu. To je poslužilo veleposednicima da otkupe zemlju siromašnih i pretvore ih u bezzemljaše, koji su radili za nadnice. Na položaj seljaka uticao je i uvoz jeftinijeg žita, gde profitira buržoazija. Kraj DŽIDŽ veka obeležile su i godine sa poplavama, koje su uticale na zagađenje pijaćih bunara. Ipak u periodu od 1870. do 1900. godine iako se osetila kriza među običnim stanovništvom, Pančevo i okolina su se razvijali. Starčevo tokom 1890-ih dobija telegraf. Osniva se Dobrovoljno vatroganso društvo i Društvo za telesno vaspitanje “Soko“. Takođe, tih godina postojao je i projekat da kroz Starčevo prođe pruga ka Kovinu ali se nije realizovao. Starčevo 1890. godine broji 3607 stanovnika.
Ukoliko bi tih godina stajali na uglu današnje ulice JNA i Baštenske i dvogledom posmatrali rit mogli bi uočiti na razdaljini od oko 5 km u pravcu jugozapada novoformirano naselje Marijenfeld. Ono je bilo naseljeno pretežno Mađarima. Do njega se stizalo atarskim putem Starčevo - Ivanovo sa kog se skretalo kod današnjeg mosta “kod topola“. Ovo naselje će trajati svega 20-tak godina kada se stanovništvo premešta u novonosnovanu Vojlovicu. Veliki kanal uz put ka Ivanovu takođe je prokopan, kao i današnji “treći kanal“ u delu rita prema Milju. Uz naselje, ispred nas uočili bi baru od oko 700 metara po dužini i oko 100 po širini, od koje je prokopan pretok ka pomenutim kanalima i Dunavu. Bara je deo prekinutog toka reke Ponjavice koja je i dalje bila uz obod sela i onemogućavala izlaz prema ritu iz današnje ulice JNA. Duž Dunava podignute su tri čuvarnice nasipa od kojih se i danas dve nalaze na istom mestu. Nasip je bio visok u proseku svega tri metra.
Početkom DŽDŽ veka, tačnije 1903. i 1905. godine, osnivaju se Srpsko crkveno pevačko društvo pa zatim i Hrvatsko pevačko društvo. Godine 1907. započeta je i izgradnja pravoslavne crkve koja će biti završena četiri godine kasnije. U ovo vreme srpska domaćinstva u proseku su bila bolje situirana od Hrvatskih i Nemačkih. Odnosno, 38% srpskog stanovništva posedovalo je 54% zemljišnih poseda. Starčevo 1910. godine broji 3799 stanovnika u okvirnom sastavu od oko 1500 Srba, 1100 Hrvata, 950 Nemaca, 100 Mađara i 50 Rumuna.
Izgled samog naselja nije se značajnije menjao od izgleda iz vremena granice, osim poneke nove kuće koja bi popunjavala prazne placeve u okviru postojećih ulica. Relativno nepopunjene tada su bile ulica Petra Drapšina i Proletnja, dok su u drugim ulicama kuće bile obično na rastojanjima od 17 do 50 metara. Tih godina formirana je današnja Ulica Oslobođenja. Uočljivo je da je početkom DŽDŽ veka mesto imalo 10 suvača, od kojih su dve bile u gornjem kraju a 8 u donjem. Gornji kraj imao je tri javna đerma, od kojih su dva bila u Ulici Ive Lole Ribara, na raskršću sa Ulicom Maksima Gorkog i sa Zimskom a jedan je bio u ritu u produžetku Nadelske ulice. U centru mesta park je obuhvatao kompletan blok isped katoličke crkve a staze u njemu su se ukrštale po dijagonali. Na mestu oko današnjeg Opštinskog stadiona bio je rasadnik voća i drugog drveća. U ovo vreme prokopani su i ostali veći kanali koji su služili u odvođenju kišnih voda. Oko samog mesta protežu se uglavnom utrine, a nakon njih povrtnjaci i druge kulture na manjim parcelama. Preko Nadela polja su bila geometrijski izdeljena a vizurom je dominirao put za Dolovo opasan drvoredom sa dva đerma na starčevačkom ataru. Do početka Prvog svetskog rata rit je bio već prilično isušen.
Godine 1912. i 1913. besne balkanski ratovi. Među Srbima u Ugarskoj vlada anti-ratno raspoloženje. Javlja se napetost između srpskog i nesrpskog stanovništva koja dostiže vrhunac 28. jula 1914. godine kada je proklamacijom Franje Josifa objavljen rat Srbiji. Srbi u Ugarskoj su tada smatrani “nepouzdanim državljanima“. U Starčevo ubrzo dolazi mnogo vojske, kao i u drugim mestima duž Dunava, radi zaštite granice. Zabeleženo je da se vojska loše ophodila prema seljacima uzimajući im hranu, stoku, konje i da je na drugi način uznemiravala stanovništvo. Na samom početku rata mogla su se čuti pojedina čarkanja vojski na Dunavu. Naročito napeto bilo je u par navarata tokom septembra kada su se između Pančeva i Starčeva pravile straže u iščekivanju eventualnog napada srpske vojske preko Dunava. Tada su Starčevo nadleetala i dva izvidnička aviona srpske avijacije. Međutim, do napada nije došlo a austrijska vojska se u najvećoj meri seli na Drinu. Na Dunavu su postavljane mine, na pojedinim mestima utvrđena je obala, a takođe su Dunavom patrolirali i austrijski ratni brodovi. Austrija je pokušavala da osvoji Beograd. U trećem pokušaju tokom novembra 1914. godine, u blizini Milja, podignut je pontonski most preko kojeg prelazi veći broj austrijskih trupa. Nadomak Starčeva postavljena je artiljerija koja je gađala Beograd. Drugog decembra Beograd je osvojen, ali je u istom mesecu i vraćen. Nakon toga sledeći napetiji događaj odigrao se u konačnom napadu na Beograd tokom oktobra 1915. godine. Starčevci su ovu akciju mogli više čuti nego videti jer je na Beograd dejstvovalo mnogo artiljerije i brodova. Od tada pa do pred kraj rata nije poznato da je bilo drugih značajnijih akcija u mestu i okolini. U Starčevu je tokom rata bio na snazi policijski čas uz stalno prisutno manjih odreda vojske. Ratno stanje osetilo se više u nestašici hrane i napetosti. Tokom 1918. godine jasno je bilo da se rat bliži kraju. Starčevo je oslobođeno ubrzo nakon oslobođenja Pančeva, u novembru mesecu. Posmatrano u svetskim razmerama, može se reći da je Starčevo bilo pošteđeno razaranja tokom rata.
Nakon oslobođenja među Srbima vladala je euforija. Ubrzo je usledio čin prisajedinjenja Vojvodine Srbiji. Među 757 delegata iz 211 opština, koji su 25. novembra 1918. jednoglasno doneli odluko o otcepljenju od Mađarske i pripajanju Srbiji našlo se i tri Starčevca: Dr Nikola Milutinović, Mata Orešković i Mita Petrović. Nakon toga usledilo je ujedinjenje svih jugoslovenskih naroda odnosno stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Euforija nije dugo trajala. U novonastaloj državi, odmah su nastali problemi ogromnih razlika u razvijonosti između oblasti. Privreda, školstvo, saobraćaj, poreski sistemi i administrativna organizacija bili su mnogo napredniji u ovim krajevima. Starčevački seljak spadao je tako u grupu bogatijih u Kraljevini ali ne zato što je imao mnogo, već zato što su drugi bili u bedi. Prosečan Starčevac zemlju je obrađivao metalnim plugom i konjima. Na raspolaganju je imao i druge alate i pomagala poput sejalica, drljača i kosačica. Ovde se gajila kvalitetnija stoka i sejano je kvalitetnije seme, jer se radilo na selekciji. Žito se već vršilio vršalicama najčešće na parni pogon. Pismenost stanovništva bila je preko 70%, što je bilo daleko više nego npr. u Srbiji i Bosni. U odnosu na to određena je i visina poreza pa je ovdašnje stanovništvo plaćalo od dva do čak 15 puta veći porez od državljana iz drugih oblasti. Takođe, u Vojvodini je bila velika razlika između bogatih seljaka - tzv. kulaka, koji su sebi mogli da priušte modernije mašine i ostalih poljoprivrednika i bezzemljaša koji su radili za nadnice. Agrarna reforma, koja je trebalo navedeno da ublaži, u Starčevu je imala slab učinak kao i u ostatku zemlje. U popisu stanovništva iz 1921. godine beleži se 3595 stanovnika, gde se vidi blagi pad. Zbog siromaštva i lošeg stanja tokom 1920-ih pedesetak Starčevaca, najviše Hrvata i Nemaca, napušta zemlju i odlazi u Ameriku. U to vreme odomaćuje se izraz “trbuhom za kruhom“. Početkom ovog perioda beleži se i kratkotrajno postojanje tzv. Starčevačke republike, o kojoj ste mogli da čitate u našem listu.
Značajna godina za Starčevo je 1932. kada su rađena velika arheološka iskopavanja na lokalitetu Starčevo-Grad. Tada je otkrivena i opisana starčevačka kultura. U međuratnom periodu u ritu se formira ciglana, a na današnjem Opštinskom stadionu - Crepana. Tako se ovi materijali sada već intenzivno koriste pri izgradnji kuća zamenjujući u potpunosti naboj i trsku. Do početka Drugog svetskog rata u Starčevu je formirana i današnja Ulica 4. oktobra. Takođe, sazidan je i mlin kod današnjeg PIK-a. U Starčevu je među stanovništvom vladao relativni sklad i mir. Iako je srpski jezik i ćirilično pismo postalo službeno, u Starčevu se govorio i nemački i hrvatski jezik. To stanje će ustalasati početak Drugog svetskog rata.
Prvi dan rata, 6. april 1941. bio je potresan za Starčevce. Jata nemačkih bombardera praćenih lovcima, ispunili su nebo, a ubrzo zatim video se veliki dim iz pravca Beograda. Nakon par dana nemačke trupe uz pomoć folksdojčera preuzimaju vlast u mestu. Starčevci učestvuju u organizaciji pokreta otpora. Tako, već prva diverzija ima veza i sa Starčevom. Ona se dogodila, 11. jula 1941. kod Vojlovice, sa ciljem onesposobljavanja pruge Pančevo - Vladimirovac. Ova akcija nije dobro prošla a bežeći od policije jedan od aktera pobegao je u Starčevo gde se skrivao po tavanima i pomoćnim objektima. Nakon njegovog lociranja pun kamion policajaca opkolio je kuću u kojoj se nalazio i usledila je pucnjava, nakon čega je borac uhapšen. Na sreću, tokom rata u Starčevu nije bilo mnogo ovakvih događaja, ali to ne znači da je ono bilo isključeno iz dešavanja. Tokom rata u Starčevu je zabeleženo postojanje nemačkih jedinica. Jedna od takvih bila je smeštena duž Letnje ulice, sa većim brojem vozila, uglavnom kamiona. Između prve i druge šume beleži se postojanje manjeg nemačkog aerodroma sa desetak aviona. Godine 1943. u Jugoslaviji je već 1/3 teritorija bila pod uticajem Partizana, ali u Banatu to nije bio slučaj sve do 1944. godine. Tokom avgusta 1944. u Starčevu se formira narodno-oslobodilačlki odbor. Cilj Odbora bio je da organizovano snabdeva partizanske jedinice i da okuplja ljude oko pokreta otpora. Od aprila do septembra Starčevci su gledali savezničke avione koji bombarduju Beograd, kao i tri aviona koja uništavaju pomenuti nemački aerodrom i avione, dejstvujući u naletu jedan za drugim. Dolaskom Crvene armije, uz partizanaske odrede, ceo južni Banat je oslobođen za šest dana. Starčevo je oslobođeno, 4. oktobra, a Pančevo dva dana kasnije. Tokom, 8. oktobra, u Vojlovici se udružuju tri partizanska odreda i uz nove pristalice sa oko 2000 boraca formira se 12. vojvođanska brigada. Formirana su 4 bataljona, a jedan od njih, preko Starčeva, odlazi ka Ivanovu sa ciljem učešća u akcijama oko Beograda. Oko dvadesetak Starčevaca bilo je deo ove brigade, od kojih je polovina poginula u daljim borabama. Među istaknutim borcima beleže se u literaturi Danica Popov kao bolničarka, Nikola Dimitrić, kao kurir, i mladi učitelj Jova Nestorov koji se istakao u oslobađanju Osijeka. Novembra 1944. uvodi se vojna uprava. Vojne uprave na lokalu često su bile vrlo ohole i vršile su streljanja bez pravičnih suđenja. Starčevo nije bilo izuzeto ni iz ovih dešavanja. Vojna uprava je ukinuta, 28. januara 1945. U februaru 1945. formirano je okružno sindikalno veće radnika, a njegov prvi predsednik bio je Mirko Lozović, tehničar iz Starčeva.
Nakon ovih burnih vremena, može se zaključiti da je Starčevo prošlo bez ozbiljnijih razaranja mesta i posledica koje su ugrožavale život lokalnom stanovništvu.
Marko Ivošević