Zatim dolazi period starijeg i mlađeg gvozdenog doba, u kome se savladava upotreba rude gvožđa, koji je i u savremenom vremenu jedan od vodećih upotrebnih materijala. Svojstvo metala da se oblikuje u oruđe, oružje, kopče kao deo opreme za konje ili odeću, klinove, fini nakit i druge upotrebne predmete doprinelo je napretku društva i omogućilo da se način života kroz niz od par hiljada godina znatno izmeni. Češće je formiranje stalnijih naselja - gradova i počinje stvaranje prvih država, a sa tim se intenzivira i razvoj trgovine različitim resursima. Počelo je i kovanje prvog novca. Kulture koje su bile zastupljene u navedenim periodaima na ovom području pobrojane su u tekstu iz prethodnog broja. Završetkom metalnih doba ovo područje ulazi u period antike.

Na području oko Starčeva, Dunav kao velika reka, uz Tamiš, Nadel i nekoliko manjih vodotoka, nastavlja da utiče na razvoj predela i dešavanja u njemu. Dunav je uticao na fizičku promenu predela, odnosno prirodnu sukcesiju staništa na mestima gde se povlačio, a takođe i u kulturno-istorijskom smilu. Sa svojim plavnim područjem bio je teško savladiva prepreka i nametao se tokom istorije kao granica između dva “carstva“, odnosno dve celine, regije ili oblasti dominacije. Tako je područje oko Starčeva često bilo poprište bitki i ratova a samim tim i nevolja koje to sa sobom nosi poput migracija naroda i napuštanja nasobina. Sa druge strane kada ratova nije bilo, položaj predela koje je “na granici“ omogućilo je izvesne blagodeti zbog trgovine ali i razmene tehnoloških znanja i ideja što je uz obradivu zemlju kao značajni resurs, takođe stvaralo uslove primaljivog mesta za život.

            U ovom broju, putovanje kroz vekove započinjemo odlaskom u prvu deceniju drugog veka nove ere. Nalazimo se na mestu sadašnje osnovne škole, na terenu koji je oko četiri metra viši u odnosu na močvarni predeo koji se proteže ispred nas u pravcu juga. U Vremenu antike klima je značajno suvlja nego nekoliko milenijuma pre, što je prouzrokovalo manje šuma, a više površina pod travom i trskom. Gledamo ka Dunavu, koji se povukao u novo korito blisko današnjem, ali još uvek sa ponekim meandrom. Ispred nas na oko stotinak metara nalazi se i druga, manja rečica koja prati obod Starčeva. Između nje i Dunava postoji dosta bara koje se pune kada reke nadođu, a ostaju kada se povuku, što teren čini slabo prohodnim, naročito pri obilnijim padavinama. Ceo prostor prilično je obrastao močvarnim i barskim rastinjem. Sa naše severne strane na području gde će nastati Starčevo, nalazi se travnato područje, povremeno ispresecano pašnjacima i šumarcima sa dosta šiblja. Rimske legije su neposredno pre našeg pojavljivanja prešle Dunav i krenuli u osvajanje Dakije, kome je verovatno i ovaj prostor pripadao. Pre dolaska Rimljana na ovom prostoru boravili su Panonci, Skordisci i više sarmatskih plemena, tako da je teren bio naseljen narodima različitog porekla poput keltskog ili iranskog. Krerćemo se sada u pravcu severa prema Nadelu. Skočili smo vremenski još par decenija napred. Neposredno od mesta gde će se nalaziti naselje Šumice i nailazimo na put koji su izgradili Rimljani. Put se proteže iz pravca gde će se nalaziti manastir Vojlovica do poteza Beli breg. U predelu oko Starčeva uočavamo i prve urbane strukture, poput osmatračnica i bastiona. U njihovoj gradnji koristi se i opeka. Nedaleko, u blizini Nadela nailazimo i na manju naseobinu. Kuće su poput polu-zemunica sa krovom i zidovima pletenim od pruća, oblepljenim blatom i prekrivenim trskom i rogozom. U kući je formirana peć. Pored kuće se nalazi trap, odnosno jama ukopana oko 1-3 metra u zemlju koja je služila da se u nju odloži hrana kako bi se sačuvala od promena spoljne temperature. U jame je najčešće odlagano zrnevlje žitarica. Uočavamo i bunar, tor za stoku, grnčarsku radionicu kao i mesto za dranje životinja, oko koga je razapeto nekoliko koža. Od jednog napuštenog trapa formirana je i jama za otpadke. Oko naselja u blizini na ispaši je stoka: svinje, goveda, ovce i koze. Uočavamo i manje, ne baš ugledne bašte sa pšenicom, ječmom, sočivom i ponekom cveklom, šargarepom, kupusom, lukom, bobom i još  nekim mahunarkama. Do semenja ovih biljaka došlo se trgovinom. Hleb i kaše bili su osnovna hrana, a često se jelo i pečenje, naročito svinjsko, ulovljena riba, a povremeno i divljač. Naselja su se vremenom menjala i nadograđivala.

            Osim navedenog, na teritoriji Starčeva i okoline do sada je otkriveno više naselja iz vremena II, III i IV veka, nakit, rimske amfore i druge keramičke posude kao i više stotina rimskih novčića. Iako su tokom II i III veka ovuda prolazile rimske legije, Rimljani se ovde nisu nastanjivali, te naselja pripadaju sarmatskim plemenima. Na mestu na kom se danas nalazi manastir Vojlovica otkrivena je velika nekropola, odnosno mesto koje je služilo kao groblje uz obrede sahranjivanja. Nekropola takođe svedoči o tome da je ovo područje bilo duže naseljeno u prvim vekovima nove ere. O prisustvu rimskog perioda i rimskom uticaju na teritoriju Starčeva kao zanimljivost u arheološkim nalazima pronađen je jedan mermerni reljef sa predstavom Herakla (Herkula) i njegovih junačkih dela. Rim je vladao Dakijom kao svojom provincijom do pred kraj trećeg veka. Oko 272. godine oni se povlače iz ovih krajeva preko Dunava, usled nemogućnosti da se brane pred upadima germanskih naroda i stalnih napada varvara. Tako se granica rimskog carstva definitivno uspostavlja na Dunavu, a rimski uticaj na ovom prostoru slabi.

            Tokom IV veka Rimljani pomažu Sarmatima u borbi sa germanskim plemenima, međutim, česti upadi naroda sa ovih prostora u rimsku provinciju meziju (današnja centralna Srbija), zarad pljačke, Rimljane navodi na nove borbe te dolazi do migracija stanovništva uz granicu. Verovatno iz tog razloga nisu svi narodi koji su ovde prolazili ostavili značajnijeg traga. Ni sam početak petog veka ne donosi stabilnost na ove prostore. Na prostor Panonije prodiru Huni, stepski narod poreklom iz Azije. Huni prave značajnu pometnju u (istočnoj) Evropi što dovodi do velike migracije naroda. Na ovim prostorima Huni potčinjavaju domaće stanovništvo i prethodno pridošle Gepide (narod germanskog porekla). Nakon smrti Hunskog vođe Atile, 454. godine, antihunska koalicija na čelu sa Gepidima, pobeđuje Hune u bici na reci Nedao. Iako se stručnjaci spore oko tačne lokacije ove reke, jedna od mogućnosti je svakako da je to bila reka Nadel. Nakon toga delovanje Gepida jača na širem području od Panonije ka centralnoj Evropi te i prostor oko Starčeva potpada pod njihov uticaj. O naseljavanju ovih prostora, tokom petog veka nema dovoljno podataka.

            Sredinom VI veka klima će tokom par decenija postati znatno hladnija, što će doneti i slabije prinose. Nakon 567. godine u prostor Panonije prodiru Avari - azijski narod čija je postojbina istočno od Kaspijskog jezera. Avari se sukobljavaju sa Gepidima i uspostavljaju novu dominaciju na ovom prostoru - početak Prvog avarskog kaganata. Tako prostor Starčeva ponovo prelazi u novo vlasništvo. Uporedno sa Avarima na ove prostore dolaze i Sloveni. U VIII veku Avari ulaze u nove ratove što znatno slabi njihov uticaj. Avarska dominacija je trajala do 796. godine - kraj Drugog avarskog kaganata.

            Prostor oko Starčeva je tokom VIII veka i dalje prepun bara i rečica, kao i povremenih manjih vodotoka. Iz tog razloga naselja koja su nastajala tokom ovih vekova ranog srednjeg veka zauzimaju terene koji su makar i za metar viši od okoline. Usled silnih ratnih zbivanja prostor je znatno opusteo. Preostalo stanovništvo sada većinski pripada Slovenima. Ovo vreme beleži se kao kraj velikih migracija naroda. Lokalno stanovništvo ponovo formira trajnija naselja i nastavlja razvoj poljoprivrede, uz proso kao glavnu žitaricu. Stočarstvo i lov se, takođe, ne zanemaruju. Naselja u vizuelnom smislu nisu mnogo drugačija nego pre par vekova, ali su znanja o obradi materijala uznapredovala što je donelo nešto bolju drvenu građu i bolju odeću i obuću. Kraj IDŽ veka donosi nove promene. Starešine slovenskih plemena ulaze u sukobe sa rastućim bugarskim osvajanjima i njihovim vođama, što donosi nemir lokalnom stanovništvu. Panonija i deo Vizantije u ratu su sa Bugarima. Bugarski knez Glad, konačno osvaja ovaj prostor oko 900. godine pa teritorija današnjeg Starčeva ponovo potpada pod nov uticaj. Kraj ranog srednjeg veka označava dolazak Mađara na prostor Panonije koji se odigrao 896. godine, pod vođstvom vladara Arpada. Do nas oni dolaze oko vek kasnije kada će se uspostaviti i nova prevlast u njihovu korist.

            Sve ove smene vladavina i vladara, kao i smenjivanje naroda još jednom potvrđuju geostrateški značaj ovog područja, a istoriju Starčeva obogaćuju za nove kulturne slojeve.

Marko Ivošević